ΣΧΟΛΙΑΖΟΝΤΑΙ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΟΝΤΑΣ: ΠΕΡΙ ΙΣΟΚΡΑΤΟΥΣ (Γ΄)

 

ΣΧΟΛΙΑΖΟΝΤΑΣ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΟΝΤΑΣ: ΠΕΡΙ ΙΣΟΚΡΑΤΟΥΣ (Γ΄)

Προγενέστερα, αποπειράθηκε ο σχολιασμός καίριων σχολίων του Ισοκράτους στα. περί του Φιλίππου, ειρημένα. Στο παρόν άρθρο εξετάζονται ορισμένα αποσπάσματα του Ισοκράτους, όσον αφορά άλλες παραινέσεις προς τον Φίλιππο. Ο Ισοκράτης αναλύει τον τρόπο της ενώσεως των Ελλήνων ενώ αναφέρει γεγονότα του διχασμου των Ελλήνων ως προς αποφυγήν παραδείγματα, Στην συνέχεια, παρατηρείται, καθ’ ομολογίαν του Ισοκράτους, ότι χάρη στον Φίλιππο ξεκινά να πραγματοποιείται το Πανελλήνιο όραμα. Τέλος, αποπειράται η ανάλυση του βαθμού απήχησης του Πανελληνισμού στον ελληνικό κόσμο και του κατά πόσον οι λόγοι του ρέπουν προς τον οραματισμό ή τον πραγματισμό.

Ο Ισοκράτης εξαρχής θαρρούσε πως η Αθήνα θα εδύνατο να διαθέτει την δύναμη για να ενώσει την Ελλάδα. Ύστερα όμως από την ηγεμονία των Θηβών, η Αθήνα δεν επανήλθε ξανά ως δύναμη πανελληνίου επιπέδου. Εστράφη τότε σε άλλους ηγεμόνες. Έστειλε στον σπαρτιάτη βασιλέα Αρχίδαμο, τον τύραννο Διονύσιο των Συρακουσών, τον Ιάσωνα, τύραννο των Φερών και κύριο της Θεσσαλίας και τον βασιλέα της Κύπρου Ευαγόρα, πριν απευθυνθεί στον Φίλιππο. Οι προηγούμενοι πλην του Φιλίππου είτε είχαν καλές προθέσεις, είτε οι συγκυρίες δεν τους βοήθησαν για την Πανελλήνια εκστρατεία. Ο πόλεμος του Αρχιδάμου κατά της Θήβας δεν ευδοκίμησε, ο Διονύσιος ο Β΄ έχασε την εξουσία του από τον Τιμολέοντα, ο Ιάσων των Φερών δολοφονήθηκε, ενώ η Αθήνα έχανε την πολιτική αίγλη της λόγω των πολλαπλών εξαντλητικών εμφυλίων πολέμων και της πολιτειακής δημαγωγίας στο εσωτερικό αυτής, δείγμα της λυπηράς καταλήξεως του δημοκρατικού πολιτεύματος[1]. Η στροφή προς άλλους Έλληνες ηγέτες καταδεικνύει την αποστροφή του Ισοκράτους από την τοπικιστική μάστιγα. Γι’ αυτό ο Ισοκράτης συστρεφόμενος προς τον Φίλιππο, δεν παραλείπει με την οραματισθείσα Πανελλήνια εκστρατεία και τους παραλληλισμούς που εκείνος πράττει. Στον Φίλιππο παραθέτει παραδείγματα όπως του τυράννου των Συρακουσών Διονυσίου που ένωσε τις ελληνικές πόλεις της Κάτω Ιταλίας και της Σικελίας, την εκστρατεία του προγόνου του Φιλίππου,  Ηρακλέους στην Τροία και την εκστρατεία του Αγησιλάου στην Μικρά Ασία[2]. Όσους λοιπόν ο Ισοκράτης συναναστράφηκε με αυτούς αλλά και τους πατέρες αυτών και τους ενεφυσούσε τις εθνικιστικές του πεποιθήσεις, αναφέρονται στον Φίλιππο τόσο στον ομώνυμο του ρήτορος λόγο, όσο και στις επιστολές.

Επιπροσθέτως ο Ισοκράτης τον πληροφορεί πως διάφορες πόλεις της Ελλάδος ήταν φιλικώς διασκείμενοι προς τον Φίλιππο, ήτοι οι Μεγαλοπολίτες στην Πελοπόννησο, οι Αργείοι, οι Μεσσήνιοι, όλοι οι Θεσσαλοί και μερικοί Στερεοελλαδίτες (εν ολίγοις, δηλαδή τα μέλη της Αμφικτιονίας). Σκιαγραφεί την συκοφάντηση εναντίον Φιλίππου ως ανόητη με σκοπό την παραπληροφόρηση που τείνει να οδεύει στην διχόνοια[3]. Αλλού ο Ισοκράτης τάσσεται υπέρ της πειθούς προκειμένου να πραγματοποιήσει αρμονική προσέγγιση των άλλων Ελλήνων. Στην πρώτη σεσωσμένη επιστολή του προς τον Φίλιππο, συμβουλεύει να μην αναλώνεται σε αχρείαστους αδελφοκτόνους πολέμους αλλά και σε πολέμους ανώφελους, άλλα να διεξάγει επιχειρήσεις οι οποίες θα προπορεύουν την ακεραιότητα της Μακεδονίας, να προσεγγίσει μέσω της  πειθούς τις ελληνικές πόλεις δια μέσου των φιλομακεδονικών  παρατάξεων των άλλων Ελλήνων και να επιδιώξει συμμαχία με την Αθήνα. Τοιουτοτρόπως ο Φίλιππος, ως ηγήτωρ, θα υποδείξει τον επικείμενο εχθρό και διαμέσου της Πανελληνίου εκστρατείας η Ελλάς θα εκστρατεύσει στην Περσική αυτοκρατορία σύσσωμη και χωρίς πολλές εμφύλιες εχθροπραξίες.

«ἀλλὰ τῶν μὲν βαρβάρων, πρὸς οὓς νῦν πολεμεῖς, ἐπὶ τοσοῦτον ἐξαρκέσει σοι κρατεῖν, ὅσον ἐν ἀσφαλείᾳ καταστῆσαι τὴν σαυτοῦ χώραν, τὸν δὲ <βασιλέα τὸν> νῦν μέγαν προσαγορευόμενον καταλύειν ἐπιχειρήσεις, ἵνα τήν τε σαυτοῦ δόξαν μείζω ποιήσῃς καὶ τοῖς Ἕλλησιν ὑποδείξῃς πρὸς ὃν χρὴ πολεμεῖν» [4].

ΑΠΟΔΟΣΗ

«Αλλά τους βαρβάρους εναντίων τους οποίους πολεμάς τώρα, αρκεί να τους νικήσεις τόσο μόνον όσον χρειάζεται για να αποκαταστήσει την ασφάλεια της χώρας σου. Κατόπιν θα επιχειρήσεις να νικήσεις τον Βασιλιά που τώρα προσαγορεύεται μέγας και ν υποδείξεις στους Έλληνες, εναντίον ποιου θα πρέπει να πολεμούν».

Τοιουτοτρόπως, εκτός από την επιτυχή απόκρουση των βαρβάρων εχθρών των Βαλκανίων Ιλλυριών, Τριβαλλών Θρακών και λοιπών, θα ετοιμάσει και το προστάδιο της εκστρατείας των Ελλήνων εναντίων των Περσών.

Συμβουλεύει ακόμη να αγνοεί όχι μόνο τις συκοφαντίες οι οποίες προσάπτονται επί του προσώπου του, απόρροια των δημαγωγών που εξυπηρετούν μόνο το ατομικό συμφέρον έναντι του συλλογικού, αλλά να αντιτάξει τους υποστηρικτές του εναντίων των μεμφόμενών του, οι οποίοι θα σπεύσουν να τον υπερασπισθούν. Διότι, είναι προτιμητέα η συμμαχία με τις Ελληνικές πόλεις κράτη και ιδίως με την Αθήνα. Εάν ο Φίλιππος συμμαχούσε με την Αθήνα, θα αποτελούσε το έρέθισμα,  ούτως ώστε να ακολουθήσουν παραδειγματικά και οι υπόλοιπες. Επιπλέον, τον συμβουλεβει να ελέγχει με δυσπιστία τις αναφορές που αποστέλλουν οι πράκτορές του και οι ευνοούμενοί του διότι κάποιες είναι συκοφαντίες έναντι των Αθηνών. Τούτο θα πραγματοποιηθεί μέσω της δραστηριότητας των πολιτικών της  φιλομακεδονικής  παρατάξεως, προδρομώντας το έδαφος για την ενοποίηση της Ελλάδος σε μία συμμαχική ομοσπονδία[5].

Αντίθετη με την ένωση των Ελλήνων κατά τον Ισοκράτη, ήταν προφανώς οι Πέρσες. Κατά την ανάδειξη του Φιλίππου ως πρωταγωνιστικού προσώπου στα πολιτικά πράγματα, η Περσία φοβούμενη τον κίνδυνο των συμφερόντων της χρησιμοποίησε διάφορα τεχνάσματα. Ο βασιλεύς της Αχαιμενιδικής αυτοκρατορίας, χρησιμοποιούσε το περσικό χρήμα δωροδοκώντας, τόσο Έλληνες πολιτικούς των ελληνικών κρατών προκειμένου να διατηρεί την διένεξη των Ελλήνων. Η αντιμακεδονική παράταξη χρηματιζόταν. Μέχρι και ο  Δημοσθένης κατηγορήθηκε για χρηματισμό, προκειμένου εκείνος να εντείνει την διχόνοια στους Έλληνες[6] [7]. Επιπλέον ο Πέρσης μονάρχης, προσλάμβανε Έλληνες μισθοφόρους προκειμένου να τους χρησιμοποιήσει εναντίων άλλων Ελλήνων καθότι η ελληνική πολεμική νοοτροπία ήταν ποιοτικώς κλάσεως ανώτερη τόσο σε εξοπλισμό, όσο και στο σκέπτεσθαι και στο μαχητικό πνεύμα εξίσου[8]. Επί παραδείγματι, ο Ισοκράτης γράφει ότι οι Πέρσες είθισται να συμμαχούν με Έλληνες αντί των άλλων Ελλήνων. Η περίπτωση των Λακεδαιμονίων είναι καταφανής, ενώ σε άλλη περίπτωση οι Λακεδαιμόνιοι ανακατεύονται στα πολιτικά πράγματα της Περσίας, αμελώντας για το συλλογικό και εστιάζοντας μόνο για το τοπικιστικό τους συμφέρον,  όπως -κατά τον Ισοκράτη πάντα- συνέβη κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο[9]. Η, μετά την ατυχή έκβαση του πολέμου της Σπαρτιατικής ηγεμονίας εναντίον της Περσίας, πεφρασμένη από τον Αγησίλαο, ρήση ότι τον νίκησαν δέκα χιλιάδες τοξότες («μυρίοις τοξόταις ὑπὸ βασιλέως ἐξελαύνεσθαι τῆς Ἀσίας»), υπονοεί τα περσικά χρυσά νομίσματα με τον τετυπωμένο, στο κάθε ένα, τοξότη, διαμοιρασθέντα σε άλλους Έλληνες, προς εξυπηρέτηση της διχόνοιας[10].

Το τέλος της ζωής του Ισοκράτους συμπίπτει με την έναρξη της πραγματοποιήσεως της ιδέας του Πανελληνισμού που ο ίδιος θεμελίωσε σε θεωρητική και πρακτική βάση, ως αρχιτέκτων. Προς το τέλος της ζωής του ο Ισοκράτης θα αποστείλει γράμμα προς τον Φίλιππο, λίγο μετά την μάχη της Χαιρώνειας (338π.Χ.). Ο 98χρονος ρήτορας, γράφει πως με αυτήν την μάχη η ιδέα του Πανελληνισμού, όπως εκδηλωνόταν στον Πανηγυρικό του, βρισκόταν στην αρχή της υλοποιήσεώς της. Μετά την νικηφόρα μάχη που έδωσε ο Φιλιππος στα Ελληνικά κρατίδια, αποτελεί τη εναρκτήριος σπίθα την καταπαύσεως της μανίας, της πλεονεξίας και της αρχομανίας εκάστου ελληνικού κρατιδίου. Παρακάτω γράφει ότι όλοι οι γνωστοί του περίγυρου του ρήτορος ζητούσαν την παρακίνηση του Φιλίππου υπό του  ιδίου του Ισοκράτους, κάτι που απηχούσε στο αίσθημα όλων, καθότι υπάρχει η κατάλληλη ευκαιρία για την πραγματοποίηση του εθνικού οράματος. («Ταῦτα δὲ, ἀκούοντες, ἐδέοντὸ μοῦ, πᾶντες παρακελεῦσθαὶ σοὶ καὶ προτρέπειν περὶ τῶν αὐτῶν μένειν»).

Στην παρούσα επιστολή, ο Ισοκράτης δείχνει πιο ενθαρρυντικός από ποτέ. Χρησιμοποιεί το απαρέμφατο «εἰλωτεύειν», δηλαδή τον δούλο ενός μαζικού πληθυσμού, αντί της λέξεως «περίοικος» ήτοι τον δευτέρας κατηγορίας υπήκοο. Εδώ καθίσταται οφθαλμοφανής η περισσότερο αυστηρή διάθεση του Ισοκράτους απέναντι στους Πέρσες παρότι πριν. Τώρα ο Φίλιππος θα αποκαλείται από όλους μέγας, ενώ τίποτα δεν θα τον εμποδίζει από το να αποκαλείται θεός.

Η επιστολή του τελειώνει με αυτήν την πρόταση:

«χάριν δ᾽ ἔχω τῷ γήρᾳ ταύτην μόνην, ὅτι προήγαγεν εἰς τοῦτό μου τὸν βίον, ὥσθ᾽ ἃ νέος ὢν διενοούμην καὶ γράφειν ἐπεχείρουν ἔν τε τῷ πανηγυρικῷ λόγῳ καὶ τῷ πρὸς σὲ πεμφθέντι, ταῦτα νῦν τὰ μὲν ἤδη γιγνόμενα διὰ τῶν σῶν ἐφορῶ πράξεων, τὰ δ᾽ ἐλπίζω γενήσεσθαι».

Δηλαδή: «Τούτη την χάρη μόνο χρωστώ στα γηρατειά μου, ότι έζησα μέχρι τώρα, ώστε σκεφτόμουν, όταν ήμουν νέος, κι επιχειρούσα να τα καταγράφω και στον «Πανηγυρικό» και στον λόγο που σου απήυθυνα να τα βλέπω κάποια να υλοποιούνται με τις δικές σου πράξεις, ενώ τα υπόλοιπα να ελπίζω πως θα πραγματοποιηθούν».

Λίγο αργότερα και τον ίδιο χρόνο, ο ρήτορας θα πεθάνει είτε από φυσικά αίτια, είτε από αυτοκτονία σε ηλικία 98 ετών. Η ανυπόστατη εκδοχή περί αυτοχειρίας, αναφέρει, ότι ο Ισοκράτης αυτοκτόνησε γιατί δεν ήθελε να δει να  υποδουλώνεται η Ελλάς για τέταρτη φορά. Η αυτοκτονία μέσω λιμοκτονίας διαπιστωμεται ως  απίθανη να έγινε λόγω της νίκης του Φιλίππου στην Χαιρώνεια, αφού ο Ισοκράτης τον προέτρεπε προς αυτήν και ήταν φίλα προσκείμενος του Μακεδόνος βασιλέως[11].

Ο Ισοκράτης αγωνιζόταν για το ελληνικό έθνος όσο ουδείς άλλος των πολιτικών και διανοούμενων του Ελληνισμού. Παραγνωρίζει τις τοπικιστικές αντιμαχίες και εστιάζει στο συλλογικό συμφέρον. Ο λόγος του σύγκειται κεκραμένος τόσο από οραματισμό και από πραγματισμό. Άνθρωπος έμπροσθεν της εποχής του, αλλά και λογικώς συνεσταλμένος στην γεωπολιτική πραγματικότητα. Όλη του η ζωή και η ύπαρξη διέκειτο από την αγωνία για την ελληνική ενοποίηση αμ’ έπος τε και έργω.

 

---

[1][1] Για περισσότερα βλ. Ισοκράτης, Ἀρεοπαγητικός, 20, 61 (Ισοκράτης, Άπαντα,τ. 4, Αθήνα, εκδ. Κάκτος, 1992.

[2] Ισοκράτης, Φίλιππος, 65,88,112, ( Ισοκράτης, Άπαντα, τ.4, Αθήνα, εκδ. Κάκτος, 1992).

[3] Ισοκράτης, Φίλιππος, 73 -75( Ισοκράτης, Άπαντα, τ.4, Αθήνα, εκδ. Κάκτος, 1992)και Επιστολαῖ, Φιλίππῳ Δευτέρα, 2 (Ισοκράτης, Άπαντα, τ.6, Αθήνα, εκδ. Κάκτος, 1993).         .

[4] Ισοκράτης « Ἐπιστολαί», «Φιλίππῳ» πρῶτη, 9–12(Ισοκράτης, Άπαντα, τ.6, Αθήνα, εκδ. Κάκτος, 1993).

[5]  Ισοκράτης « Ἐπιστολαί», «Φιλίππῳ» πρώτη, 15, 16. (Ισοκράτης, Άπαντα, τ.6, Αθήνα, εκδ. Κάκτος, 1993).

[6] Αισχίνης, Περὶ τῆς Παραπρεσβεῖας, 237-240 (Αισχίνης, Άπαντα, τ.1 εκδ. Κάκτος, Αθήνα, 1993).

[7] Διόδωρος Σικελιώτης, Βιβλιοθήκης Ἱστορικῆς, βίβλος ἐπτακαιδεκάτη, 4.7 (Διόδωρος Σικελιώτης, Άπαντα 13, Αθήνα, εκδ. Κάκτος 1998).

[8] Επί παραδείγματι ο Μέμνων ο Ρόδιος ήταν Έλληνας αρχιστράτηγος των Περσικών στρατιωτικών δυνάμεων. Βλ. Αρριανός «Ἀλεξάνδρου άνάβασις», β.

[9] Ισοκράτης, Πανηγυρικός, 126-128(Ισοκράτης, Άπαντα, τ.3, Αθήνα, εκδ. Κάκτος, 1993).

[10] Πλούταρχος Βίοι Παράλληλοι, Ἀγησίλαος,15 (Πλούταρχος, Άπαντα 20, Αθήνα, εκδ Κάκτος, 1995).

[11] Πλούταρχος, Βίοι τῶν δέκα ῥητόρων, 838 F. ( Πλούταρχος, Ηθικά τ.22, Αθήνα, εκδ. Κάκτος, 1995). Στην  εισαγωγή των έργων περί της ζωής του Ισοκράτους, στην έκδοση του Κάκτου, αναφέρεται, πως την ψευδή περί αυτοκτονίας, είδηση την διέδωσε ο υιός του, Αφαρεύς.