1979: Το τέλος του Σάχη και η αρχή του θεοκρατικού Ιράν, πως οι κομμουνιστές έφεραν τον Χομεϊνί στην εξουσία

 

Η Ιρανική Επανάσταση του 1978-79 και η συνακόλουθη επιβολή θεοκρατικού καθεστώτος στο Ιράν, καθώς και η σοβιετική εισβολή στο Αφγανιστάν (1979) με τις συνέπειές της, αποτελούν σημαντικά ορόσημα του μεταπολεμικού κόσμου και της περιόδου του Ψυχρού Πολέμου. Εθεσαν σε κίνηση εξελίξεις που επηρέασαν και επηρεάζουν ακόμα την κατάσταση στη Μέση Ανατολή – με κυριότερη την ισχυροποίηση του ισλαμικού φονταμενταλισμού, τόσο στη σιιτική όσο και στη σουνιτική εκδοχή του. Μπορεί πλέον Ιραν και Ισραήλ αν βρίσκονται σε κοντά σε γενικευμένο πόλεμο όμως η κατάσταση δεν ήταν πάντα έτσι, τουλάχιστον εως ότου η Τεχεράνη αποφασίσει να παράξει πυρηνικό πρόγραμμα. 

1963-1978: Η "λευκή "επανάσταση

Η αρχή για την κατάσταση που ζούμε τώρα στην Μ. Ανατολή ξεκινά πριν από περίπου 50 χρόνια, το 1979 όταν ο τελευταίος μονάρχης της Περσία Ρεζά Παχλαβί εγκατέλειπε την χώρα. Το Ιράν είχε βυθιστεί από δυο χρόνια σε έναν ακήρυχτο εμφύλιο πόλεμο, μεταξύ των υποστηρικτών της μοναρχίας και των κομμουνιστών. Μέσα στο όλο χάος οι φονταμενταλιστές μουσουλμάνοι έπαιρναν με την σειρά τους θέση ενάντια στο καθεστώς. Αυτό οφειλόταν στην "Λευκή Επανάσταση" που είχε αρχίσει από το 1963. Η λεγόμενη "επανάσταση", δεν ήταν τίποτε άλλο από ένα ευρύτατο πρόγραμμα οικονομικών και κοινωνικών μεταρρυθμίσεων, που αποσκοπούσε στον εκσυγχρονισμό του κράτους και στην αλλαγή παραδοσιακών κοινωνικών δομών και συνηθειών. Το πρόγραμμα αυτό περιλάμβανε αρκετά θετικά στοιχεία. Πάντως, δεν αποσκοπούσε μόνο στον εκσυγχρονισμό του Ιράν και στην άνοδο του βιοτικού επιπέδου, αλλά και στην παγίωση ενός κοσμικού καθεστώτος με ταυτόχρονη ενίσχυση της θέσης και εξουσίας του σάχη και της αυτοκρατορικής οικογένειας. Μαζί φυσικά με την αποδυνάμωση των αντίπαλων πόλων εξουσίας (όπως οι μεγαλογαιοκτήμονες και ο οργανωμένος σιιτικός κλήρος).

Αποσκοπούσε λοιπόν σε δυο μέτωπα. Πρώτον να φέρει το Ιράν τον 20ο αιώνα, η χώρα να αποκτήσει τις απαραίτητές υποδομές και να αυξηθεί η παραγωγή της, με στόχο την άνοδο του εισοδήματος. Και δεύτερον να αποτρέψει την άνοδο των κομουνιστών, τους οποίους ο Σάχης θεωρούσε απειλή για την εξουσία του. Ο Παχλαβί έχει ήδη κυβερνήσει τη χώρα επί 20 χρόνια με σιδερένια πυγμή, ακολουθώντας την παράδοση 2.500 χρόνων μοναρχίας στην Περσία. Το Ιράν άλλαξε άρδην όψη από το 1963 (όταν το πρόγραμμα μπήκε επίσημα σε ισχύ) ως τα τέλη της δεκαετίας. 

Στη διάρκεια της διακυβέρνησης του Σάχη, οι Ιρανές γυναίκες απέκτησαν το δικαίωμα ψήφου, ενώ αυξήθηκε και η ελάχιστης ηλικία γάμου από τα 13 στα 18 έτη. Τους δόθηκε το δικαίωμα να ζητούν διαζύγιο, αλλά και να διεκδικούν την επιμέλεια των παιδιών τους. Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1970, αρκετές γυναίκες υπηρέτησαν στο κοινοβούλιο του Ιράν και εκατοντάδες ανέλαβαν θέσεις σε τοπικά συμβούλια. Οι Ιρανές γυναίκες αποτελούσαν επίσης σημαντικό μέρος του εργατικού δυναμικού, ενώ στην πλειοψηφία τους ήταν εγγράμματες. Οι μπούργκα δεν ήταν υποχρεωτική, στους δρόμους έβλεπες γυναίκες με μίνι φούστες, ντεκολτέ ή ακόμα και ταγιέρ. 

Οι αλλαγές ήταν τόσο γρήγορες, δραστικές και ξαφνικές που μεγάλη μερίδα της κοινωνία (κυρίως επαρχιώτες) αντιστάθηκαν σθεναρά. Ο Σάχης χρησιμοποιούσε την μυστική αστυνομία "ΣΑΒΑΚ" ως μέτρο καταστολής. Από το 1969, όταν στις ΗΠΑ εκλέχθηκε ο Νίξον, ο ρόλος του Ιράν αναβαθμίστηκε γεωστρατηγικά, Η χώρα αγόρασε μεγάλο όγκο όπλων από την Αμερική σε πολύ χαμηλές τιμές με αντάλλαγμα πετρέλαιο. Ήδη το βιοτικό επίπεδο ανέβαινε με ρυθμούς της τάξεως το 4%, μέχρι το 1975, τον χρόνο στην χώρα. Αυτό που κάποιοι ονομάζουν εκδυτικοποίηση είχε επιτευχθεί στο μεγαλύτερο μέρος του κράτους. Έστω και αν ακόμα ορισμένες περιοχές δεν δέχονταν τις αλλαγές.  

H άνοδος του Χομεϊνί, η εξορία στο Ιράκ και το Quom

Ο Ρουχολάχ Χομεϊνί ήταν μια σκοτεινή και παράλληλα μεταδοτική προσωπικότητα. Δεν δίσταζε να χρησιμοποιεί οποιοδήποτε μέσο για να πετύχει τους σκοπούς του. Υπήρξε ανέκαθεν αντιμοναρχικός, εχθρός του Σάχη και υπέρμαχος του Ισλάμ. Παρότι δεν είχε ισχυρό λόγο στην Ιρανική κοινωνία μετά τον Β Παγκόσμιο, από την δεκαετία του 1950 άρχισε να μαζεύει γύρω του όλο και περισσότερους οπαδούς. Καλλιέργησε μεθοδικά μια ομάδα έμπιστων μαθητών γύρω του, οι οποίοι θα γίνονταν αργότερα οι φανατικότεροι υποστηρικτές του κατά τη διάρκεια των ημερών του ως ισλαμιστής επαναστάτης. Το 1962, ο Χομεϊνί αρχίζει να αμφισβητεί ανοιχτά τις προθέσεις και τα πεπραγμένα του σάχη. Η πρώτη του πράξη περιφρόνησης της κοσμικής εξουσίας θα είναι η συσπείρωση των θρησκευτικών ηγετών ενάντια στην κυβερνητική τροπολογία που ήθελε να εκδιώξει από τη δημόσια ζωή τον θρησκευτικό όρκο των εκλεγμένων στο Κοράνι.

Τον Ιούνιο του 1963, ο Χομεϊνί εκφωνεί πύρινο λόγο στον οποίο ισχυρίζεται ότι αν ο σάχης δεν άλλαζε πολιτική κατεύθυνση, τότε οι μέρες του στην εξουσία θα ήταν μετρημένες. Ως αποτέλεσμα, ο θρησκευτικός ηγέτης συλλαμβάνεται και φυλακίζεται, με πλήθος κόσμου να διαδηλώνει στους δρόμους για την απελευθέρωσή του και να συναντά τη βίαιη κυβερνητική καταστολή. Ακόμα και στο πλαίσιο αυτό της κρατικής τρομοκρατίας, ο λαός συνεχίζει να διαμαρτύρεται για τον Χομεϊνί για περισσότερο από μία εβδομάδα.

Ο Χομεϊνί συλλαμβάνεται και πάλι το 1964, ενώ λίγο αργότερα θα απελαθεί στην Τουρκία. Ο τουρκικός νόμος τού απαγορεύει ωστόσο να φορά τα παραδοσιακά άμφια του σιίτη ιερωμένου, με τον ίδιο να μην μπορεί να δεχτεί την προσβολή: μετακομίζει στο Ιράκ τον Σεπτέμβριο του 1965, όπου και θα παραμείνει σε καθεστώς εξορίας για τα επόμενα 13 χρόνια.

Τα ψέματα περί δημοκρατίας

Ήταν στο Ιράκ λοιπόν που ο Χομεϊνί θα συλλάβει την έννοια του θεοκρατικού πολιτικού μορφώματος, αναλύοντας διεξοδικά τη θεωρία του για το πώς μια χώρα βασισμένη στις μουσουλμανικές διδαχές και κυβερνημένη από το ιερατείο θα μπορούσε να τα καταφέρει στο διεθνές στερέωμα. Βέβαια ο κόσμος εκτός Περσίας δεν του έδινε μεγάλη σημασία όσο ήταν εξόριστος στην Μ. Ανατολή. Τον θεωρούσαν γραφικό, ενώ τα γραπτά του ακόμα δεν έκαναν πωλήσεις στην δύση. Αυτό θα αλλάξει από το 1973. Όταν και παίρνει μεγάλη δημοσιότητα από τα τοπικά μέσα. 

Μέχρι το 1978, οι διαδηλώσεις υποστήριξης στον Χομεϊνί γενικεύονται, με την κυβερνητική καταστολή να γίνεται ολοένα και πιο βίαιη. Ο σάχης συνειδητοποιεί ότι η εξορία του Χομεϊνί στο γειτονικό Ιράκ παραείναι κοντινή για μην ακούγονται τα λόγια του, πρέπει λοιπόν να πάρει μέτρα. Ιρακινοί στρατιώτες προσεγγίσουν τον αγιατολάχ και του δίνουν το τελεσίγραφο: είτε παραμένει στο Ιράκ αλλά εγκαταλείπει την πολιτική δραστηριότητα είτε φεύγει άμεσα από τη χώρα.

Εκδιωγμένος και από το Ιράκ, ο Χομεϊνί καταφεύγει στο Παρίσι, τον τελευταίο του σταθμό πριν από τη θριαμβευτική επιστροφή του στο Ιράν. Όντας στην Ευρώπη, υπεραμύνεται από τις κριτικές που τον ήθελαν διψασμένο για εξουσία, την ίδια ώρα που μεθοδεύει τον γυρισμό του στην πατρίδα. Τότε κάνει ένα έξυπνο ελιγμό. Δίνει δεκάδες συνεντεύξεις σε δυτικά ΜΜΕ αλλά με μια διαφορά. Αποφεύγει να πει το οτιδήποτε περί Ισλάμ. νόμου Σαρίας ή θεοκρατίας. Αντιθέτως δηλώνει και διατρανεί ότι σκοπός του είναι η επιβολή μιας σύγχρονης δημοκρατίας με ισχυρούς θρησκευτικούς δεσμούς στο Ιράν. Έτσι κέρδισε την συμπάθεια και των δυτικών.

1978: Η επανάσταση των κομμουνιστών

Πολλοί πιστεύουν ότι οι ταραχές του 1979 στο Ιράν προκλήθηκαν από τους οπαδούς του Χομεϊνί με στόχο την ανατροπή του Σάχη. Αυτό όμως δεν ισχύει. Ως το 1976 ο Παχλαβί δεν αντιμετώπιζε ιδιαίτερα προβλήματα στο εσωτερικό ενώ είχε καλές σχέσεις με τις ΗΠΑ. Όταν όμως το 1977 ανέβηκε στην εξουσία ο Τζίμι Κάρτερ των Δημοκρατικών το σκηνικό άλλαξε. Ο νέος Πρόεδρος τουλάχιστον στην θεωρία, ήταν υπέρ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της ελευθερίας. Αυτά πήγαιναν κόντρα σε ότι έβγαζε τότε το Ιράν. Πολίτες της Περσίας σε πρωτεύουσες δυτικών χωρών έκαναν συνεχώς πορείες ζητώντας την άσκηση πίεσης στον Σάχη, ώστε να ανοίξει τις φυλακές. Αξίζει να σημειωθεί πως οι περισσότεροι από τους αντιπάλους του ήθελαν να τον αντικαταστήσουν με μια δημοκρατική κυβέρνηση, διατηρώντας ως επί το πλείστον τον κοσμικό χαρακτήρα του Ιράν.

Ο Παχλαβί ένιωσε τότε την ανάγκη να προβεί σε κάποιες κινήσεις περιορισμένης φιλελευθεροποίησης, ώστε να μην απολέσει την «ειδική σχέση» με την Ουάσιγκτον. Όμως, μόλις ξεκίνησε αυτή η διαδικασία, οι αντιδράσεις εναντίον του καθεστώτος έλαβαν ολοένα και μεγαλύτερη δυναμική από το φθινόπωρο του 1977 και εξής. Παρά το μείγμα καταστολής και κατευνασμού που ακολούθησε ο σάχης, αλλά και της διπλωματικής υποστήριξης του καθεστώτος από τις ΗΠΑ, το σκηνικό ήταν έτοιμο για την επανάσταση του 1978-79. Η επανάσταση δεν ξεκίνησε από κάποια θηρσκευτική ομάδα ή τους οπαδούς το Χομεϊνί αλλά από τους κομμουνιστές. 

Είτε με την βοήθεια της ΕΣΣΔ ή της Κίνας, το Κομουνιστικό Κόμμα του Ιράν ήθελε να ανατρέψει την μοναρχία και να επιβάλει ένα καθεστώς Λαϊκής Δημοκρατίας. Ότι είχε γίνει το 1973 στο Αφγανιστάν δηλαδή. Ο πολιτικός αναβρασμός άρχισε να λαμβάνει μορφή πολιτικής και κοινωνικής εξέγερσης από τον Ιανουάριο του 1978, με βίαιες και αιματηρές διαδηλώσεις εναντίον του σάχη σε ιρανικές μεγαλουπόλεις, όπου έπεσαν και οι πρώτοι νεκροί. Τους επόμενους μήνες, οι διαδηλώσεις υποκινούνταν πρωτίστως από το υπόγειο δίκτυο των ακραίων σιιτών κληρικών και των οπαδών τους, που καθοδηγούνταν εν πολλοίς από τον Χομεϊνί και το δίκτυό του.

Άρα οι κομμουνιστές ξεκίνησαν την αναταραχή με στόχο την εγκαθίδρυση ενός σοσιαλιστικού καθεστώτος, αλλά από τα μέσα του 1978 οι ισλαμιστές ανέλαβαν μεγαλύτερη δράση. Ο Χομεϊνί δεν ήταν θετικός από την αρχή στις διαμαρτυρίες. Είδε όμως την ευκαιρία και αποφάσισε να στηρίξει ανοικτά το κίνημα εναντίον του Σάχη. Η εμπλοκή των Ισλαμιστών ίσως να έσωσε την Επανάσταση, αφού τον Ιούλιο του 1978 οι αστυνομία και ο στρατός ήλεγχαν το μεγαλύτερο μέρος της χώρας. Ωστόσο, τον Αύγουστο του 1978 η εξέγερση έλαβε νέα δυναμική, με αφορμή σειρά εμπρησμών σε κινηματογράφους, μπαρ και άλλους στόχους, που εκδηλώθηκαν σε διάφορες πόλεις της επικράτειας με θύματα εκατοντάδες αθώους πολίτες. 

Η φυγή του Παχλαβί και το κενό εξουσίας

Ο σάχης συνέχισε να αμφιταλαντεύεται μεταξύ κατασταλτικών μέτρων και κατευνασμού. Αλλά, εφόσον δίστασε να διατάξει τη βίαιη καταστολή της εξέγερσης, σύντομα έχασε τον έλεγχο. Από τον Νοέμβριο του 1978 σύσσωμη η ετερόκλητη αντιπολίτευση επιζητούσε την απομάκρυνση του σάχη και την κατάργηση της μοναρχίας. Την μία η αστυνομία διέλυε μαζικές διαμαρτυρίες με χρήση βίας και την άλλη απλώς τις άφηνε να ξεσπάσουν. Παρόλα αυτά ο Παχλαβί έβλεπε την Γη να τρέμει κάτω από τα πόδια του.

Έτσι αποφασίζει να απευθύνει ένα τελευταίο διάγγελμα με στόχο να κετευνάσει τα πνεύματα. Όμως, όντας ήδη άρρωστος από καρκίνο, μάλλον έδωσε το έναυσμα για την επέκταση της Επανάστασης σε ολόκληρο το Ιράν. Στο διάγγελμά του ανέφερε: 

"Έχω ακούσει το μήνυμα της Επανάστασης των κατοίκων του Ιράν που ηχεί στους δρόμους της χώρας. Εγγυάμαι ότι στο άμεσο μέλλον η κυβέρνηση θα είναι απαλλαγμένη από την τυραννία. Θα συμβαδίζει με το Σύνταγμα, την κοινωνική δικαιοσύνη και το Εθνικό δίκαιο. Επίσης θα είναι απαλλαγμένη από την διαφθορά, τα τυραννία και την καταστολή.". 

Ο αδύναμος μονάρχης, που μιλούσε με σπασμένη φωνή ζητούσε μια τελευταία ευκαιρία από τον λαό του για να αλλάξει τα πράγματα. Όμως ήταν περισσότερο, σαν να εκλιπαρούσε να τον αφήσουν να πεθάνει στην πατρίδα του. Ήταν πια φανερό ότι δεν είχε πλέον καμία δύναμη, η οργή στους δρόμους είχε πάρει τον έλεγχο της χώρας και ο χρόνος κυλούσε αντίστροφα. Ο κόσμος βλέποντας αυτήν την εικόνα του Σάχη εξαγριώθηκε περισσότερο. Έτσι, στα μέσα Ιανουαρίου 1979 ο σάχης Μοχάμεντ Ρεζά Παχλεβί –ήδη άρρωστος από καρκίνο– και η αυτοκρατορική οικογένεια εγκατέλειψαν «προσωρινά» το Ιράν, παραδίδοντας την εξουσία σε έναν μεταβατικό μετριοπαθή ηγέτη.

Ο Χομεϊνί επιστρέφει οι κομμουνιστές χάνουν τον έλεγχο

Με την φυγή του Παχλαβί οι εξελίξεις είναι ραγδαίες. Στις 4 Ιανουαρίου σχηματίζεται μεταβατική κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον Shapour Bakhtiar. Στις 36 ημέρες που ήταν πρωθυπουργός του Ιράν, ο Μπαχτιάρ διέταξε την απελευθέρωση όλων των πολιτικών κρατουμένων, ήρε τη λογοκρισία των εφημερίδων (των οποίων το προσωπικό μέχρι τότε απεργούσε), χαλάρωσε τον στρατιωτικό νόμο, διέταξε τη διάλυση της SAVAK (της μυστικής αστυνομίας του καθεστώτος) και ζήτησε από την αντιπολίτευση να του δώσει τρεις μήνες για να διεξαγάγει εκλογές για μια συντακτική συνέλευση που θα αποφάσιζε για την τύχη της μοναρχίας και θα καθόριζε τη μελλοντική μορφή διακυβέρνησης του Ιράν. 

Παρά τις συμφιλιωτικές του χειρονομίες, ο Χομεϊνί, που ακόμα δεν είχε επιστρέψει, αρνήθηκε να συνεργαστεί με τον Μπαχτιάρ, καταγγέλλοντας τον πρωθυπουργό ως προδότη επειδή τάχθηκε με τον Σάχη, χαρακτηρίζοντας την κυβέρνησή του «παράνομη» και «παράνομη» και ζητώντας την ανατροπή της μοναρχίας. Ο Μπαχτιάρ έχει κατηγορηθεί ότι έκανε λάθη κατά τη διάρκεια της πρωθυπουργίας του, όπως το ότι επέτρεψε στον Χομεϊνί να επανέλθει στο Ιράν. Τελικά, δεν κατάφερε να συσπειρώσει ούτε καν τους δικούς του πρώην συναδέλφους στο Εθνικό Μέτωπο.

Η κατάσταση αλλάζει και πάλι, όταν στις 20 Ιανουαρίου διαρρέουν οι πρώτες φήμες για επιστροφή του Χομεϊνί στο Ιράν. Οι κομμουνιστές που ήθελαν να καταλάβουν την εξουσία θορυβούνται και σχεδιάζουν να καταρίψουν το αεροπλάνο του. Οι πιο μετριοπαθείς ήθελαν απλά να του απαγορεύσουν την είσοδο στην χώρα. Όμως οι Ισλαμιστές είναι πλέον πολύ δυνατοί, έχουν την εξουσία στους δρόμους και ζητούν καθαρά πια την επιστροφή του ηγέτη τους. Όταν ο Χομεϊνί την 1η Φεβρουαρίου 1979 επέστρεψε θριαμβευτής στην Τεχεράνη τυγχάνοντας ενθουσιώδους υποδοχής, άρχισε η αντίστροφη μέτρηση για την επιβολή θεοκρατικού καθεστώτος στο Ιράν. Ο Χομεϊνί και οι υποστηρικτές του αποτελούσαν την πιο καλά οργανωμένη ομάδα στο Ιράν ήδη πριν από τη φυγή του σάχη και σταδιακά επέβαλαν τις απόψεις τους παρακάμπτοντας ή συντρίβοντας κάθε αντίθετη φωνή. 

Στο δημοψήφισμα της 31ης Μαρτίου 1979 εγκρίθηκε το νέο Σύνταγμα και το Ιράν ανακηρύχθηκε Ισλαμική Δημοκρατία. Σύντομα η Ιρανική Επανάσταση μετατράπηκε σε ισλαμική επανάσταση και πέρασε στη ριζοσπαστική της φάση, με τους ισλαμιστές να παγιώνουν τη θέση τους εξαλείφοντας –πολιτικά ή φυσικά– τους αντιπάλους τους.

Πηγής και Βιβλιογραφία

https://info-war.gr/i-pyriniki-vomva-toy-iran-tha-einai-etoi/

https://gr.euronews.com/2025/06/17/apo-thn-epoxh-toy-saxh-ews-thn-epoxh-toy-xomeini-pws-to-iran-metatraphke-apo-strathgiko-s

https://clarionindia.net/how-khomeinis-roots-in-up-village-shaped-the-1979-iranian-revolution/

https://www.middleeastmonitor.com/20250104-a-documentary-level-introduction-to-the-1979-iranian-revolution/

https://www.arabnews.com/node/2597000/amp

https://www.arabnews.com/node/2597023/amp

https://www.dw.com/en/50-years-ago-how-the-shah-of-irans-visit-impacted-german-history/a-39096262

Ακολουθήστε το "Εξιστορώντας" στην σελίδα μας στο Facebook, στο προφίλ μας στο Instagarm και κάντε εγγραφή στο κανάλι μας στο YouTube ώστε να μην χάνετε τα νεότερα ιστορικά μας άρθρα και τις συνεντεύξεις μας.