Ο νομπελίστας και φιλέλληνας Φρίντγιοφ Νάνσεν - Ο φύλακας άγγελος εκατοντάδων χιλιάδων Ελλήνων προσφύγων της Μ. Ασίας

Γιώργος Θεοδωρόπουλος

Το πρώτο από τα τρία άρθρα που θα δημοσιευτούν εν καιρώ και θα φέρουν στο φως την άγνωστη δράση ενός ανθρώπου που έσωσε τους Έλληνες της Μ. Ασίας. Ενός φιλέλληνα, κοσμογυρισμένου και βαθιά ανθρωπιστή, που ήξερε από την προσφυγιά αλλά και πώς να την ελέγξει ώστε να απαλύνει τον πόνο των ξεριζωμένων.

Ο λόγος, λοιπόν, για τον Φρίντγιοφ Νάνσεν, ο οποίος παρακινούμενος πρωτίστως από τα ανθρωπιστικά του αισθήματα και σε δεύτερο χρόνο ενεργώντας ως ένας εκ των πλέον διακεκριμένων διπλωματών της διεθνούς διπλωματικής σκακιέρας της εποχής, διορίστηκε Ύπατος Αρμοστής για το ζήτημα διαχείρισης του προσφυγοποιημένου πληθυσμιακού όγκου της Μικράς Ασίας και μεθοδικά κατέβαλε κάθε δυνατή προσπάθεια εκπλήρωσης της ηράκλειας αποστολής του. Σε αυτό το σημείο θα βάλω μια άνω τελεία για να αναφερθώ εκτενέστερα στα πρώτα χρόνια της ζωής του Νορβηγού ήρωα Φρίντγιοφ Νάνσεν (όπως τον προσφωνεί ο Μπέριτ Τολεσάουγκ στο σχετικό του έργο), καθώς –ξέρετε– η ιστορική πράξη είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τα βιώματα και τα ερεθίσματα του δρώντος. Ο Νάνσεν, λοιπόν, έρχεται στον κόσμο στις 10 Οκτωβρίου 1861 στο αγρόκτημα Στόρεν Φρόεν κοντά στο Όσλο. 

                                                   (Ο Νάνσεν σε νεαρή ηλικία)

                                                             Τα πρώτα χρόνια

Καταγόμενος από αριστοκρατική φατρία (από την μεριά της μητέρας του) ζει μια ασφαλή και άνετη ζωή, αν και λιτή λόγω της σπαρτιατικής φιλοσοφίας που διέκρινε τον δικηγόρο πατέρα του. Η ζωή στην ύπαιθρο και η αγάπη της μητέρας του για τα ζώα, τον ωθεί να σπουδάσει την επιστήμη της Ζωολογίας και να ταξιδέψει για ερευνητικούς σκοπούς στην Αρκτική μελετώντας τις φώκιες. Η εμπειρία από αυτό το ταξίδι του εξασφάλισε μια θέση ως επιμελητή της έκθεσης ζωολογίας στο Μουσείο του Μπέργκεν. Το επιστημονικό πεδίο στο οποίο εν τέλει απέκτησε την εξειδίκευσή του ήταν η νευροβιολογία. 

Ωστόσο, η ιδιότητα του επιστήμονα και η αναγκαιότητα της προσήλωσης στην έρευνα, συχνά ερχόταν σε αντιδιαστολή με την σφοδρή του επιθυμία για εξερεύνηση. Μη μπορώντας, λοιπόν, να υπερκεράσει τον διακαή του πόθο για περιπέτεια, ο Νάνσεν σχεδιάζει το πρώτο του μεγάλο πολικό ταξίδι κατά το οποίο θα διέσχιζε με έλκηθρο, στον άξονα Ανατολής-Δύσης, το παγωμένο νησί της Γροιλανδίας. Το εγχείρημά του αυτό δεν ήταν μόνο δύσκολο, αλλά και παρακινδυνευμένο. Εξού και αντιμετωπίστηκε ποικιλοτρόπως από τον τύπο της εποχής. Ενδεικτικά, ένα δημοσίευμα ανέφερε με περιπαικτικό τόνο πως: 

«ΤΟΝ ΕΠΟΜΕΝΟ ΙΟΥΝΙΟ Ο ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΣ ΝΑΝΣΕΝ ΚΑΝΕΙ ΜΙΑ ΕΠΙΔΕΙΞΗ ΣΕ ΑΓΩΝΕΣ ΣΚΙ ΜΕ ΑΛΜΑ ΕΙΣ ΜΗΚΟΣ ΣΤΟΝ ΠΑΓΟ ΤΟΥ ΕΣΩΤΕΡΙΚΟΥ ΤΗΣ ΓΡΟΙΛΑΝΔΙΑΣ. ΜΟΝΙΜΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΡΩΓΜΕΣ. ΕΞΟΙΚΟΝΟΜΕΙΤΑΙ ΤΟ ΕΙΣΙΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΡΟΦΗΣ». 

 Παρά τις δυσοίωνες προβλέψεις, ο Νάνσεν ολοκλήρωσε με επιτυχία το ταξίδι του και η φήμη του εκτινάχθηκε. Αυτή, όμως, ήταν μόνο η αρχή. Στην Γροιλανδία παρατηρούσε συχνά σωρούς από επιπλέουσα ξυλεία, γεγονός που τον έκανε να υποθέσει την ύπαρξη υπόγειων ρευμάτων. Μοιραία, ως επιστήμονας, του γεννήθηκε η επιθυμία να το επιβεβαιώσει. Έτσι, οδηγήθηκε σε μια δεύτερη εξόρμηση, αυτή τη φορά πιο οργανωμένη και πιο στοχευμένη. Θα άφηνε ένα ολόκληρο πλοίο στο υψηλότερο σημείο του Βόρειου Πόλου και θα κατέγραφε την μετατόπισή του βάσει των υπόγειων ρευμάτων που αυτό θα υφίστατο. 

                            (Η νορβηγική εκστρατεία στον Βόρειο Πόλο 1893-1896)

Το «Φραμ» αναχώρησε από την Κριστιάνια την 24η Ιουνίου 1893 και τα επιστημονικά συμπεράσματα που εξήγαγε, δημοσιεύτηκαν λίγα χρόνια αργότερα (ενδεικτικά αναφέρω τον τίτλο του εξάτομου έργου του: «Η νορβηγική εκστρατεία στον Βόρειο Πόλο 1893-1896») και η Νορβηγία έτσι αναδείχθηκε σε πρωτοπόρο χώρα αναφορικά με την επιστημονική διερεύνηση των ωκεανών. Ωστόσο, η δυναμική του Νάνσεν ανεκόπη από τις κλιμακούμενες εξεγέρσεις στην πατρίδα του, η οποία βίωνε ετεροχρονισμένα τον δικό της εθνικισμό, διεκδικώντας ανεξαρτησία και επιζητώντας λύση της ένωσής της με την Σουηδία. 

Ακριβώς τότε, το 1907, ο Φρίντγιοφ Νάνσεν έκανε την πρώτη του εμφάνιση στα δημόσια πράγματα. Αρθρώνοντας πολιτικό λόγο και καταλαμβάνοντας δημόσια αξιώματα, βρέθηκε να διαπραγματεύεται την Συνθήκη της Ανεξαρτησίας υπό την ιδιότητα του πρώτου Νορβηγού πρεσβευτή στο Λονδίνο. Έκτοτε θα χρηματίσει μέλος διαφόρων διαπραγματευτικών αποστολών, Πρόεδρος της νορβηγικής αντιπροσωπείας για την Κοινωνία των Εθνών και Ύπατος Αρμοστής της για θέματα όπως: 

α) ο επαναπατρισμός των αιχμαλώτων του Α’ Π.Π

β) η προφύλαξη από τον λιμό όσων Ρώσων προσφυγοποιήθηκαν μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση 

γ) η διαχείριση των προσφυγικών ορδών μετά και την πτώση του μικρασιατικού μετώπου και δ) το αρμενικό ζήτημα. 

Καταδεικνύοντας την ευθιξία του ανδρός έναντι των καθηκόντων που αναλάμβανε, θα πρέπει να αναφερθεί πως όταν προτάθηκε για την θέση του πρυτάνεως του Βασιλικού Φρειδερίκειου Πανεπιστημίου, εκείνος αρνήθηκε επικαλούμενος την επιστημονική του έρευνα, τα συμπεράσματα της οποία δεν είχαν ακόμη συναχθεί. 

 Ο ΔΡΟΜΟΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΛΩΖΑΝΝΗ 

Η ανταλλαγή πληθυσμών του 1923 επέβαλε την de jure μετεγκατάσταση των μειονοτικών ομάδων που δεν εξυπηρετούσαν στην ομογενοποίηση των πληθυσμών εν ονόματι της πολιτισμικής τους ταυτότητας. Ας μην ξεχνάμε πως η Συνθήκη της Λωζάννης είναι εκείνο το γενέθλιο νομικό έγγραφο μέσω του οποίου η Οθωμανική Αυτοκρατορία μετασχηματίζεται σε Τουρκία – αποτελώντας μέρος του ντόμινο κατάρρευσης των Μεγάλων Αυτοκρατοριών– και αποκτώντας λίγο πολύ τα χαρακτηριστικά ενός έθνους-κράτους. Ως εθνάρχης της προβάλλεται ο Μουσταφά Κεμάλ Αττατούρκ (όπου το παρωνύμιό του αυτό σήμαινε «Πατέρας όλων των τούρκων»). Βδελύσσεται, λοιπόν, συνειδητά προς κάθε τι αλλόθρησκο και αλλογενές· όπως αναφέρει στην εκπομπή «Μηχανή του Χρόνου» ο καθηγητής πολιτικών επιστημών του ΕΚΠΑ, Τζενγκίζ Ακτάρ: 

«ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΕΧΟΥΜΕ ΥΠΟΨΗ ΜΑΣ ΟΤΙ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΠΡΟΣ ΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 19ΟΥ ΑΙΩΝΑ ΚΑΙ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20ΟΥ ΗΤΑΝ ΜΙΑ ΕΠΟΧΗ ΠΟΥ ΟΙ ΜΗ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΙ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΙΚΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ ΕΠΡΕΠΕ ΝΑ ΕΞΑΦΑΝΙΣΤΟΥΝ, […] ΜΕ ΣΚΟΠΟ ΝΑ ΕΔΡΑΙΩΘΕΙ ΕΝΑ ΟΜΟΙΟΓΕΝΕΣ ΕΘΝΟΣ ΒΑΣΙΣΜΕΝΟ ΣΤΟ ΙΣΛΑΜ». 

                                                               (Η υπογραφή της συνθήκης)

Από την παρατήρηση, λοιπόν, αυτή προκύπτει ολοφάνερα η μεθόδευση του αφανισμού των πόλεων των παραλίων και της ενδοχώρας, όπου ζούσαν και δραστηριοποιούνταν γηγενείς Έλληνες με έμμεσες ή άμεσες εκκαθαρίσεις πάντων των μη μουσουλμανικών πληθυσμών και άλλων μειονοτήτων, με απώτερο σκοπό την εξασφάλιση της φυλετικής ομοιογένειας της τουρκικής κοινωνίας. Ως εκ τούτου, η πρόθεση εξόντωσης (φυσικής ή ηθικής), είχε γίνει σαφής από την πλευρά της Τουρκίας, έτσι ο Φρίντγιοφ Νάνσεν με τον Ελευθέριο Βενιζέλο είχαν αποτιμήσει την απειλή αυτή από πολύ πιθανή, ως και βέβαιη. Η άμεση εμπλοκή του Νάνσεν στο ελληνικό δράμα αρχίζει με ένα τηλεγράφημα του Ελευθερίου Βενιζέλου, ο οποίος εκλήθη από την επαναστατημένη κυβέρνηση της Ελλάδας για να επωμιστεί το βάρος των ειρηνευτικών διαπραγματεύσεων. Στις 13 Οκτωβρίου του 1922, μετά από μια έντονη συνάντηση με τον λόρδο Κέρζον, ο Βενιζέλος πείθει την απρόθυμη ελληνική κυβέρνηση να δεχθεί τους όρους ανακωχής των Μουδανιών και αμέσως τηλεγραφεί στον Νάνσεν αναφέροντας τα εξής: 

«ΧΑΙΡΟΜΑΙ ΠΟΥ ΠΛΗΡΟΦΟΡΟΥΜΕ ΟΤΙ ΑΠΟΔΕΧΤΗΚΑΤΕ ΤΗΝ ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΠΟΥ ΣΑΣ ΕΜΠΙΣΤΕΥΤΗΚΕ Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΩΝ ΕΘΝΩΝ, ΝΑ ΜΕΤΑΒΕΙΤΕ ΣΤΗΝ ΕΓΓΥΣ ΑΝΑΤΟΛΗ ΩΣ ΑΡΜΟΣΤΗΣ ΤΗΣ ΚΑΙ ΝΑ ΑΝΑΛΑΒΕΤΕ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΗΣ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗΣ ΤΩΝ ΕΚΑΤΟΝΤΑΔΩΝ ΧΙΛΙΑΔΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ. ΑΥΤΗ Η ΕΥΓΕΝΗΣ ΚΑΙ ΣΗΜΑΝΤΙΚΗ ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΔΕΝ ΘΑ ΜΠΟΡΟΥΣΕ ΝΑ ΕΧΕΙ ΤΟΠΟΘΕΤΗΘΕΙ ΣΕ ΠΙΟ ΙΚΑΝΑ ΧΕΡΙΑ. Ο ΣΥΝΟΛΙΚΟΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ, ΤΟΥΣ ΟΠΟΙΟΥΣ ΤΑ ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΑΝΑΓΚΑΖΟΥΝ ΝΑ ΕΓΚΑΤΑΛΕΙΨΟΥΝ ΤΙΣ ΕΣΤΙΕΣ ΤΟΥΣ ΚΑΙ ΘΑ ΑΝΑΖΗΤΗΣΟΥΝ ΚΑΤΑΦΥΓΙΟ ΚΑΙ ΤΑ ΜΕΣΑ ΔΙΑΒΙΩΣΗΣ ΣΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΕΔΑΦΟΣ, ΘΑ ΞΕΠΕΡΑΣΟΥΝ ΤΟ ΕΚΑΤΟΜΜΥΡΙΟ ΚΑΤΑ ΠΟΛΥ. ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΡΑΤΟΣ, ΤΟ ΟΠΟΙΟ ΜΟΛΙΣ ΕΞΕΡΧΕΤΑΙ ΑΠΟ ΜΙΑ ΔΕΚΑΕΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟ ΠΟΛΕΜΟΥ, ΕΙΝΑΙ ΕΞΑΝΤΛΗΜΕΝΟ ΚΑΙ ΔΕΝ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ ΣΕ ΘΕΣΗ ΝΑ ΑΝΤΑΠΟΚΡΙΘΕΙ ΣΕ ΑΥΤΕΣ ΤΙΣ ΚΟΛΟΣΣΙΑΙΕΣ ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ.».

                                       (Ο Γιάνσεν μαζί με προσφυγόπουλα το 1922)

«Η ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΣΥΜΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΠΑΡΟΧΗ ΥΛΙΚΗΣ ΒΟΗΘΕΙΑΣ ΕΙΝΑΙ ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΗ, ΩΣΤΕ ΑΥΤΗ Η ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ ΑΝΑΚΟΥΦΙΣΗΣ ΝΑ ΕΧΕΙ ΕΠΙΤΥΧΗ ΕΚΒΑΣΗ. Ο ΥΠΟΥΡΓΟΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΩΝ ΤΗΣ ΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ ΤΗΣ ΆΓΚΥΡΑΣ ΔΗΛΩΣΕ ΠΡΙΝ ΑΠΟ ΕΝΑ ΔΕΚΑΠΕΝΘΗΜΕΡΟ ΟΤΙ ΟΙ ΤΟΥΡΚΟΙ ΕΙΝΑΙ ΑΠΟΦΑΣΙΣΜΕΝΟΙ ΝΑ ΜΗΝ ΕΠΙΤΡΕΨΟΥΝ ΤΗΝ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΕΠΙ ΤΟΥ ΤΟΥΡΚΙΚΟΥ ΕΔΑΦΟΥΣ ΚΑΙ ΟΤΙ, ΣΤΗΝ ΕΠΕΡΧΟΜΕΝΗ ΣΥΝΔΙΑΣΚΕΨΗ, ΘΑ ΠΡΟΤΕΙΝΕΙ ΤΗΝ ΥΠΟΧΡΕΩΤΙΚΗ ΑΝΤΑΛΛΑΓΗ ΠΛΗΘΥΣΜΩΝ. ΚΑΘΩΣ ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΣΤΕΓΑΣΗΣ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΘΑ ΕΙΝΑΙ ΑΚΟΜΑ ΠΙΟ ΔΥΣΚΟΛΟ ΑΠΟ ΑΥΤΟ ΤΗΣ ΣΙΤΙΣΗΣ ΤΟΥΣ, ΕΦΟΣΟΝ ΠΛΗΣΙΑΖΕΙ ΚΑΙ Ο ΧΕΙΜΩΝΑΣ, ΠΑΙΡΝΩ ΤΟ ΘΑΡΡΟΣ ΝΑ ΣΑΣ ΖΗΤΗΣΩ ΝΑ ΠΡΟΣΠΑΘΗΣΕΤΕ ΝΑ ΟΡΓΑΝΩΣΕΤΕ ΤΗΝ ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΤΩΝ ΠΛΗΘΥΣΜΩΝ ΠΡΙΝ ΤΗΝ ΥΠΟΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΕΙΡΗΝΗΣ. ΛΑΜΒΑΝΟΝΤΑΣ ΥΠ’ ΟΨΙΝ ΟΤΙ ΣΗΜΕΡΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΥΠΑΡΧΟΥΝ ΠΕΡΙΠΟΥ 350.000 ΤΟΥΡΚΟΙ ΚΑΙ ΟΤΙ ΑΥΤΟΙ ΘΑ ΜΠΟΡΟΥΣΑΝ ΝΑ ΜΕΤΑΦΕΡΘΟΥΝ ΑΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΟΙΚΙΕΣ ΚΑΙ ΤΙΣ ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΕΣ ΤΩΝ ΧΡΙΣΤΙΑΝΩΝ ΤΗΣ ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ, ΟΙ ΟΠΟΙΟΙ ΕΧΟΥΝ ΗΔΗ ΑΠΟΧΩΡΗΣΕΙ, ΚΑΙ ΕΚΕΙΝΩΝ ΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ, ΟΙ ΟΠΟΙΟΙ ΠΡΟΚΕΙΤΑΙ ΝΑ ΦΥΓΟΥΝ, ΘΑ ΗΤΑΝ ΔΥΝΑΤΗ Η ΠΑΡΟΧΗ ΣΤΕΓΗΣ ΣΕ ΑΝΑΛΟΓΟ ΑΡΙΘΜΟ ΕΛΛΗΝΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΚΑΙ Η ΕΠΙΛΥΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΔΙΑΜΟΝΗΣ ΤΟΥΣ ΘΑ ΔΙΕΥΚΟΛΥΝΟΤΑΝ». 

                                                      ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

Berit Tolleshaug, Φρίντγιοφ Νάνσεν: Ένας νορβηγός ήρωας σε μια ελληνική τραγωδία;, Επιμ. Κυριάκος Προβατίδης, Μτφ. Κυριακή Παπαδοπουλου – Σάμουελσεν, Εκδόσεις Μάτι, χ.τ, χ.χ Χαράλαμπος Ι. Ψωμιάδης, 

Ο Φρίντγιοφ Νάνσεν: και το ελληνικό προσφυγικό πρόβλημα 1922-1924, Επιμ. Αναστασία Λερίου, Μτφ. Γιώργος Γιαννακόπουλος, Εκδόσεις Κέντρο Προάσπισης Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, Αθήνα 2011 

Αντώνης Κλάψης, Πολιτική και διπλωματία της ελληνικής εθνικής ολοκλήρωσης 1821-1923, Εκδόσεις Πεδιο, Αθήνα 2019