Νικηφόρος Φωκάς και Ιωάννης Τσιμισκής μέρος Πέμπτο: Η συντριβή των Ρώσων στην Αρκαδιούπολη

Ευστράτιος  Βάθης

 

Καταγωγή και πρώτα χρόνια

   Ο Ιωάννης Τσιμισκή, γεννήθηκε περί το 925 και ανέλαβε την εξουσία μετά την δολοφονία, που αποπειράθηκε εναντίον του Θείου του Νικηφόρου. Η μητέρα του, ήταν αδελφή του Νικηφόρου, Ελληνίδα στην καταγωγή, ενώ ο πατέρας του ήταν μέλος του οίκου των Κουρκούα, εξελληνισμένης αρμενικής δυναστείας των Γκουρκέν από το Θέμα Αρμενιακόν, του σημερινού Πόντου (Ας μην συγχέεται με την  σημερινή ή την ιστορική Αρμενία) εξάγοντας το συμπέρασμα, πως είναι Αρμενοπόντιος ή αλλιώς Ελληνοαρμένιος. Τούτο το διαπιστώνουμε, καθώς ο Διάκονος και ο Σκυλίτζης τον σκιαγραφούν με ευγενή όψη πυρόξανθο,  [i] και με γαλανά μάτια. Δύσκολα υπάρχει ένας τέτοιος Αρμένιος με αυτά τα χαρακτηριστικά. Επίσης, το επώνυμο Κουρκούας, είναι εξελληνισμένη λέξη του Αρμενικού ή Γεωργιανού οίκου του Γκουργκέν. Ίσως αρχικά μέλη, μέρος του οίκου αυτού, να συνδέθηκαν με επιγαμίες οίκων ελληνικής  καταγωγής. Το θέμα (δηλαδή επαρχία Αρμενιακών), για τον δέκατο αιώνα, είναι ο δυτικός Πόντος. Τα παραπάνω στοιχεία μας υποδεικνύουν ότι ρίζες του δεν είναι αμιγώς Αρμενικές.

  Ως προς το παρανόμι του «Τσιμισκής» έχουν διατυπωθεί ποικίλες απόψεις, ότι σημαίνει σανδάλι των γυναικών της ανατολής, ή ο σμιχτοφρύδης. Καμία  από τις ετυμολογήσεις αυτές, δεν είναι η επικρατέστερη. Πάντως ο Λέων ο Διάκονος μας λέει πως στην Αρμενική γλώσσα σήμαινε ο «Μουζακιτζής», λόγω του βραχύσωμου σώματος. Το γεγονός όμως ότι το επίθετό του μνημονεύεται ως Κουρκούας και όχι ως Γκουργκέν, υποδηλώνει τον εξελληνισμό του οίκου από επιγαμίες, με ελληνικούς οίκους. Άλλωστε, στις πηγές, οι πρόγονοί του, του αναφέρονται με το επίθετο, ως εξελληνισμένο. Ο Ματθαίος της Εδέσσης, ιστορεί ότι το παρατσούκλι δήλωνε πως η οικογένειά του, κατήγετο από την Τσεμισγεδέκ, πληροφορία ενάμισι αιώνος αργότερα και άρα μεταγενέστερη. Ο Λέων ως βιογράφος και πρωτογενής πηγή του, που ήταν αυτόπτης μάρτυρας στην Κωνσταντινούπολη, ενώ κάλλιστα θα το είχε αναφέρει, σιωπεί, αναιρώντας την πληροφορία του Ματθαίου που τυγχάνει να είναι δευτερογενής ή τριτογενής πηγή. Τελευταίο, αλλά εξίσου σημαντικό στοιχείο, αφορά τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις. Ασπαζόταν την ορθόδοξη χριστιανική πίστη, ενώ οι Αρμένιοι είναι Μονοφυσίτες στο θρησκεύεσθαι. Καταληκτικά, δύναται να διαπιστωθεί η Ελληνική του καταγωγή και από την πατρική του πλευρά, χωρίς να παραβλέψουμε και τις Αρμενικές του ρίζες ταυτοχρόνως. 

    Ως προσωπικότητα, ήταν γενναιόδωρος, ορμητικός ελκυστικός σε όψη και σε χαρακτήρα, αλλά επιρρεπής στις σωματικές απολαύσεις και στην συναναστροφή του με το γυναικείο φύλο. Ήταν γενναίος και εξαίρετος πολεμιστής, επιδέξιος στο ξίφος, στο τόξο, και την ιππασία.

 «λέγεται, ὡς κέλητας ἵππους τέτταρας στοιχηδὸν ἱστὰς, ἐκ τοῦ θατέρου μέρους καθαλλόμενος, ἐπὶ τὸν πύματον ὥς τις πτηνὸς ἐφίζανε. βέλος τε ἀφιεὶς οὕτω κατεστοχάζετο τοῦ σκοποῦ, ὡς διὰ δακτυλίου ὀπῆς ἰέναι ἀπευθύνειν αὐτό· τοσοῦτον ὑπερέβαλλε καὶ τὸν παρ' Ὁμήρου μεγαλαυχούμενον νησιώτην, τὸν διὰ τῶν πελέκεων τὸν ὀϊστὸν διευθύναντα. σφαῖράν τε ἐκ σκύτους κατειργασμένην ὑελίνου σκύφους ἐν τῷ πυθμένι ἐπιτιθεὶς, μύωπί τε τὸν ἵππον κεντρίζων καὶ τὸν δρόμον ἐπιταχύνων, ῥάβδῳ παίων τὴν σφαῖραν, αὐτὴν μὲν ἀναθρώσκειν καὶ πέτασθαι κατειργάζετο· τὸ δὲ δὴ σκύφος ἀμετακίνητον καὶ ἄθραυστον κατὰ χώραν μένειν ἐλίμπανε. »

ΑΠΟΔΟΣΗ

 «Λέγεται μάλιστα, ότι, αφού έβαζε τέσσερα άλογα στην σειρά το ένα μετά το άλλο, πηδούσε από το ένα και  μέρος και έφτανε να καβαλικεύσει και το τελευταίο, σαν να ήτανε κανένα πουλί. Όσο για την τοξοβολία, ήτανε τόσο ακριβής στην σκόπευση, ώστε κατόρθωσε να περάσει το βέλος του μέσα από τον κύκλο ενός δακτυλιδιού. Σε τέτοιο λοιπόν βαθμό ξεπερνούσε  και τον πολυπαινεμένο θαλασσινό του Ομήρου, εκείνον που έσχιζε με το βέλος του τα πελέκια. Επιπλέον, έβαζε μία σφαίρα, κατασκευασμένη από δέρμα, στον πάτο ενός γυάλινου αγγείου  και  κέντριζε  το άλογό του με το φτερνιστήρι για να καλπάσει γρηγορότερα, κατόρθωνε να τρυπάει με το ραβδί του την σφαίρα και να την βγάζει έξω και να την πετάει στον αέρα . Παράλληλα, άφηνε το γυάλινο αγγείο άθικτο στην θέση του άθικτο στην θέση του , χωρίς να το μετακινήσει, ή να το σπάσει.» [ii]

Εναντίων των Ρως

   Αμέσως μετά την στέψη, του ο Ιωάννης, παρεγκώνισε συγγενείς του προκατόχου του. Τον Λέοντα τον εξόρισε στην Αμάσεια, μαζί με τον γιους του, τον Νικηφόρο και  Βάρδα. Τους πολιτικούς αντιπάλους του Νικηφόρου, τους ανακάλεσε,  και κατόπιν προτροπής του πατριάρχη Πολύευκτου, η Θεοφανώ, έφυγε από το παλάτι για να γίνει μοναχή. Την περιουσία των εχθρικά προσκείμενών του  αριστοκρατών την μοίρασε στον λαό, ακολουθώντας μία αντίαριστοκρατική πολιτική, διαμοιράζοντας, περιουσίες κατόπιν δημεύσεως.

    Το 970 Σβιαλτοσλάβος, εκστρατεύει στην Θράκη, στα Ρωμαιοβουλγαρικά σύνορα, μετά την βοήθεια που έδωσε προς την Αυτοκρατορία των Γραικών. Ο Ρως ηγεμόνας στην εκστρατεία του, διέπραξε απάνθρωπες ωμότητες όπως εν παραδείγματι, η ανασκολόπιση τριάντα χιλιάδων αμάχων στην Φιλιππούπολη. Κατά την συζήτηση με πρέσβεις από την Ρωμανία, είπε πως καλύτερο  ήταν να εγκαταλείψουν την Ευρώπη. Ακόμα χειρότερα, ο πατρίκιος Καλοκύρης ή Καλοκυρός Δέλφινάς που επιβουλεύεται τον αυτοκρατορικό θρόνο, ήλθε συμβιβασμό με τους Ρώσους μετά την στάση και την εξόντωση του Νικηφόρου. Η συμφωνία, θα είχε ως εξής: Θα βοηθούσε στην εκστρατεία των Ρωμαϊκών στρατευμάτων, και θα αναγνώριζε την προσάρτηση της  κατεχομένης Βουλγαρίας, παύοντας την προσωρινή στρατιωτική κατοχή  Ρώσων. Στον αντίποδα, οι Ρώσοι θα τον βοηθούσαν  να ενθρονιστεί ίδιος Καλοκύρης ως Αυτοκράτωρ έναντι του Τσιμισκή. O Ρωσικός στρατός διέδραμε τα θέματα Θράκης, Θεσσαλονίκης, και Μακεδονίας και ο Ιωάννης, για να αντιμετωπίσει την κατάσταση, κατασκευάζει ένα σώμα είκοσι χιλιάδων ανδρών βαρέως ιππικού, και τους ονόμασε «Αθανάτους». Όταν προσήρτησαν όλη την Βουλγαρία, οι Ρώσοι αφίχθησαν  με όλες τις δυνάμεις, στα πρόθυρα της Αδριανουπόλεως. Για το μέγεθος του στρατού, οι χρονικογράφοι παρουσιάζουν, υπερβολικούς αριθμούς. Ο Ζωναράς, τους απαριθμεί στους τριακόσιους χιλιάδες, ο δε Σκυλίτζης, στους τριακόσιους οκτώ  χιλιάδες, ενώ το Χρονικό του Νέστορος τους κατεβάζει, στους εκατόν πενήντα Χιλιάδες.

     Ο Βάρδας Σκληρός, ηγείτο των  δώδεκα ή δώδεκα χιλιάδων στρατιωτών που βρίσκονταν έξω από την Αρκαδιούπολη και είχε ετοιμάσει, ενέδρες και παγίδες.  Τριχοτόμησε τον στρατό του, και  έκρυψε δύο από τα τρία τμήματα. Έπειτα, μπήκε μέσα στα τείχη προσποιούμενος ότι φοβάται να αντιτάξει στρατό έξωθεν του τείχους, για να υβρισθεί από τους εχθρούς, ότι δεν αντιστρατεύεται για να πολεμήσει. Αγνοώντας τις προκλήσεις, προσπάθησε να αποπροσανατολίσει τους εχθρούς, ούτως ώστε να επαναπαυθούν οι έξω και να αποσυντονιστούν, όπερ και εγένετο. Οι εισβολείς έξωθεν, στρατοπέδευσαν και αναλώνονταν σε χορούς, σε τραγούδια και σε υπέρμετρη κατανάλωση ποτών. Πάνω στην αποχαύνωση και στην μέθη του εχθρού, ο Βάρδας σκληρός θα έβρισκε  την κατάλληλη ευκαιρία.   

   Εκμεταλλευόμενος την απειθαρχία των αντιτασσόμενων τους εντόπισε εύκολα, αφού η φύλαξη των εχθρών, χαλάρωσε. Πρόσταξε τον Ιωάννη τον Αλακασσέα(ή Αλκάλα), με ένα μικρό απόσπασμα, να εντοπίσει τις θέσεις τους. Ύστερα, συγκρούσθηκε μαζί τους, άλλα απεχώρησαν συντεταγμένα, με τους εχθρούς να αποδιοργανώνονται όταν συγκρούονται, και να χαλαρώσουν οι γραμμές. Οι υπόλοιποι, που οπισθοχωρούσαν τακτικά, έτρεχαν να  ενωθούν με τις μονάδες τους. Αργότερα, ξύπνησαν και οι Ρώς που βρίσκονταν στο κέντρο, και έφιπποι, έπεσαν στο μέρος του Ιωάννη οι οποίοι εάν και υποχωρούσαν, ήταν συντεταγμένοι και αμύνονταν αποτελεσματικά. Από πίσω, τα άλλα δύο μέρη προέλαυναν και ενώθηκαν με το άλλο. Κύκλωσαν τους Πατζινάκες, και τους διέλυσαν. Όμως, οι Ρως και οι Βούλγαροι, είχαν ανεβασμένο το ηθικό από κάποιον Ρώσο αξιωματικό, ο οποίος, περιφέρεται στο πεδίο εμψυχώνοντάς τους.

   Κατόπιν, ο Ρώσος αξιωματικός κατευθύνθηκε με ρύμη προς τον Μάγιστρο και επικεφαλής της στρατιάς των Ρωμαίων, Βάρδα Σκληρό και τον έκρουσε στην περικεφαλαία, μη δυνάμενος όμως να τον πλήξει. Ο Βάρδας ανθίσταται. Αντεπετέθη, και με μία κίνηση τον τέμνει με το ξίφος του στα δύο. Η μισή σορός του έπεσε από την μία πλευρά του ίππου, και η άλλη μισή από το άλλο.(Ζωναράς,XVII.1, Σκυλίτζης,"Ιωάννης,1.6.και Λέων.6.13). Ο αδελφός του Κωνσταντίνος, μονομαχεί με τον αδελφό του φονευθέντος από τον Βάρδα και πλήττει το άλογό του. Ύστερον δε, αφιππεύει, αρπάζει τον Ρώσο από τα γένια  και τον αποτελειώνει.

   Αφού συνέβησαν τα συγκλονισθέντα, οι Ρωμαίοι, αναθάρρησαν, επιτέθηκαν σε όλο το μέτωπο  για όλη την νύκτα τους καταδίωκαν και οι αντίπαλοι υπεχώρησαν. Η μάχη, της Αρκαδιουπόλεως, έληξε νικηφόρα, και απολογισμός ήταν για τους Ρωμαίους εικοσιπέντε νεκροί, και δεκάδες τραυματίες. Οι  Ρώσοι, είκοσι χιλιάδες νεκρούς και χιλιάδες τραυματίες.

  Στην Μικρά Ασία, ο Βάρδας Φωκάς, δραπέτευσε από την Αμάσεια και επεχείρησε αποστασία κατά της Αυτοκρατορικής Αρχής. Συνεργός σε αυτό το εγχείρημα, υπήρξε και ο Θεόδωρος Βάρδας. Ο Λέων Φωκάς ο Κουροπαλάτης ο οποίος ήταν σε περιορισμό στην Λέσβο, τους υπεστήριξε. Τους στήριξε, και ο επίσκοπος της Αβύδου Στέφανος. Απεναντίας, Τσιμισκής πληροφορήθηκε για αυτό το εγχείρημα. Φυλάκισε τον επίσκοπο και έστειλε τον Βάρδα Σκληρό να στρατοπεδεύσει εναντίων των στασιαστών και η εξέγερση κατεστάλη.

 ΠΗΓΕΣ

Αυτοκράτωρ Νικηφόρος Φωκάς Περί Παραδρομής, πολέμου, ΓΕΕΘΑ / Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας, Νοέμβριος 2016.

 Λέων ο Διάκονος, Ιστορία, εκδ. Κανάκη, Αθήνα,2000. 

Ιωάννης Σκυλίτζης, Σύνοψις Ιστοριών εκδ. Κανάκη, Ά Τόμος, Αθήνα ,2011.

(Η ιστορία του Σκυλίτζη βρίσκεται και εδώ: (https://byzantium.gr/keimena/skylitzes.php)

Λιουτπράνδος της Κρεμώνας, η Πρεσβεία στην Κωνσταντινούπολη του Νικηφόρου Φωκά εκδ. Στοχαστής,1998.

 Ιωάννης Ζωναράς, Επιτομή, Ιστοριών εκδ. Κανάκη τόμοι ΄Β και΄Γ,Αθήνα,1998 και 1999.

 https://byzantium.gr/keimena/attaleiates.php Μηχαήλ Ατταλειάτης, Ιστορία.

  ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

  Georg Ostrogorsky, H Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, εκδ. Στέφανος Βασιλόπουλος τόμος Β΄ ,Αθήνα, 1978. Schlumberger Gustav, Ιωάννης Τσιμισκής εκδ. Δημιουργία, Αθήνα 1999.

Α.Α Βασίλιεφ, Ιστορία της Βυζαντινής, Αυτοκρατορίας 324-1453, εκδόσεις πελεκάνος, Αθήνα, 2006.

Ταξιάρχης .Γ Κόλιας, Νικηφόρος Β΄ Φωκάς,Ο στρατηγός Αυτοκράτωρ και το Μεταρρυθμιστικό του έργο , Ελληνική έκδοση ΣΤ. Δ. Βασιλόπουλος, Αθήνα,1993.

 ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ

ΕγκυκλοπαίδειαμείζονοςΕλληνισμού:http://www.egiklopedia.gr/asiaminor/Forms/fLemmaBodyExtended.aspx?lemmaId=5198#chapter_0

https://byzantium.gr/keimena/skylitzes.php\: Ιωάννης Σκυλίτζης, Σύνοψις Ιστοριών. 

https://byzantium.gr/keimena/attaleiates.php : Μηχαήλ Ατταλειάτης, Ιστορία.

---

[i] τὴν δὲ ἰδέαν τοιόσδε τις ἦν· λευκὸς μὲν τὴν ὄψιν καὶ εὔχρους, τὴν κόμην φέρων ξανθὴν καὶ ἀραιάν, ἐπὶ μέτωπον. ὀφθαλμοὶ τούτῳ ἀνδρώδεις καὶ χαρωποί, ῥὶς λεπτή τε καὶ σύμμετρος, γένυς ἡ ἄνωθεν πυρσὴ καὶ εἰς πλαίσιον καθειμένη παρὰ τὸ μέτριον, ἡ δὲ κάτωθεν μεμετρημένη, ὡς τὸ εἰκός, καὶ μήτι ἐνδεῶς ἔχουσα. τὴν δὲ ἡλικίαν βραχύς τις ἦν, εἰ καὶ στέρνον εὐρὺ καὶ μετάφρενον εἶχε. γιγαντώδης δὲ τούτῳ ἐνῆν ἰσχύς, καὶ ταῖς χερσὶν εὐαγωγία καὶ ἀλκή τις ἀκαταγώνιστος· Σκυλίτζης ,Σύνοψις ,Ιωάννης ο Τσιμισκής τέλος κεφαλαίου και Λέων Ιστ.5.3 (ο Σκυλίτζης ακολουθεί τον Λέοντα λέξη προς λέξη.)

[ii] Λέων Ιστορία,4.2.