Ο Βασιλεύς έφυγε κλαίγοντας!: Το αποτυχημένο κίνημα της 13ης Δεκεμβρίου 1967. Σαν σήμερα πριν από 52 χρόνια
Σωτήρης Σουχλέρης
Στις 13 Δεκεμβρίου 1967 εκδηλώθηκε το πλέον άγνωστο κίνημα της νεότερης ελληνικής ιστορίας. Ήταν η πρώτη ενέργεια ενάντια στο καθεστώς της 21ης Απρίλιου, οργανώθηκε από τον τότε Βασιλιά Κωνσταντίνο Β’, αλλά λόγω τις οικτρής προετοιμασίας του απέτυχε και οδήγησε στην φυγή του τελευταίου Βασιλεύς της Ελλάδος.
21η Απρίλιου 1967 ο συμβιβασμός:
Το ξημέρωμα της Παρασκευής 21η Απριλίου 1967, άρματα μάχης και στρατός είχαν καταλάβει την Αθήνα και άλλες πόλεις της χωράς, ξεκίνησαν συλλήψεις και το ραδιόφωνο μετέδιδε το πρώτο ανακοινωθέν.
« Εν Αθήναις η 21η Απριλίου 1967. Βασιλικόν διάταγμα. Περί αναστολής των διατάξεων των άρθρων 5,6,8,10,11,12,14,18,20,95,97 του Συντάγματος καθ' όλον το κράτος. Κωνσταντίνος Βασιλεύς των Ελλήνων! Έχοντας υπόψιν τo άρθρον 91 του Συντάγματος και κατόπιν εισηγήσεως της Κυβερνήσεως αναστέλλομεν τας διατάξεις των άρθρων 5,6,8,10,11,12,14,18,20,95,97 του εν ισχύει Συντάγματος καθ’ όλον το Κράτος, λόγω εκδήλου απειλής κατά της δημοσίας τάξεως και ασφαλείας της χώρας εξ εσωτερικών κίνδυνων. Ο υπεύθυνος επί των Εσωτερικών υπουργός δημοσιεύσει και εκτελέσει το διάταγμα αυτό. Εν Αθήναις η 21η Απριλίου 1967, Κωνσταντίνος Βασιλεύς των Ελλήνων! Το υπουργικό συμβούλιον, ο Πρόεδρος, τα μέλη.»
(Άρματα μάχης έξω από την Βουλή τα ξημερώματα)
Στις 5:30 το πρωί της ίδιας μέρας οι ηγέτες του κινήματος έφτασαν στα Ανάκτορα Τατοίου και συναντήθηκαν με τον Βασιλιά. Η τριανδρία Γεώργιος Παπαδόπουλος, Νικόλαος Μακαρέζος και Στυλιανός Παττακός περικύκλωσαν το οίκημα, εισήλθαν, αφότου κατέθεσαν τα περίστροφά τους, ανέβηκαν τις σκάλες και αντίκρισαν τον νεαρό Βασιλιά. Ο Ταξίαρχος Παττακός, ως ανώτερος στον βαθμό από τους τρείς του ανήγγειλε, «Μεγαλειότατε έγινε επανάσταση επικράτησε καθ’ άπασα την χώρα, κατόπιν αυτού καλείστε να ορκίσετε κυβέρνηση».
Ο Παπαδόπουλος του παρέδωσε και μια επιστολή του αρχηγού ΓΕΣ, Γρήγορη Σπαντιδάκη, στην οποία έγραφε πως αναγνώριζε την επανάσταση. Ο Βασιλιάς αντέδρασε έντονα και απευθύνθηκε στους αξιωματικούς με οργή «να φύγετε και να φέρετε τον Αρχηγό μαζί σας, δεν αναγνωρίζω την επιστολή!». Ο Παττακός αρνήθηκε και αποχώρησε, οι άλλοι δύο έφεραν τον αρχηγό μετά από 2 ώρες στα ανάκτορα. Στις 10 το πρωί ο βασιλιάς επισκέφτηκε μαζί με τους τρεις το Πεντάγωνο.
(Άρματα μάχης στο Καλλιμάρμαρο Στάδιο, ξημερώματα)
(Στυλιανός Παττακός, Γεώργιος Παπαδόπουλος, Νικόλαος Μακαρέζος)
Μόλις ο βασιλεύς μπήκε στο πεντάγωνο, νεαροί κατώτεροι αξιωματικοί ξεκίνησαν να ζητωκραυγάζουν και να χειροκροτούν υπέρ του, ο ίδιος εκνευρίστηκε και ζήτησε από τον Παττακό να επιβάλει την τάξη. Αργότερα την ίδια μέρα, ζήτησε και συναντήθηκε με τον συλληφθέντα, πρώην πρωθυπουργό Π. Κανελλόπουλο ο οποίος του είπε οργισμένος «πέντε λοχαγοί και δέκα ταγματάρχες έχουν καταλάβει την εξουσία, να τους συλλάβετε αμέσως!».
Ο Κωνσταντίνος οδήγησε τον κύριο Κανελλόπουλο στο παράθυρο και τον ρώτησε «τι βλέπετε έξω;», για να λάβει την απάντηση «άρματα μάχης και στρατό». Ο Κωνσταντίνος είπε με λύπη «δεν ελέγχω κανέναν απ’ αυτούς πως θα τους συλλάβω, με τι, με το έτσι θέλω;». Ο Βασιλεύς εκμυστηρεύτηκε στον πρώην πρωθυπουργό το σχέδιό του να ορκίσει μια κυβέρνηση, «με όσο το δυνατόν περισσότερους πολίτες», για να ενεργήσει αργότερα εναντίον των στρατιωτικών και ο Κανελλόπουλος συμφώνησε.
Στις τρεις το μεσημέρι συνομίλησε τηλεφωνικώς με τον Γεώργιο Ράλλη ο όποιος του συνέστησε, «παθητική στάση Μεγαλειότατε για να μπορέσετε να τους ανατρέψετε μετά». Εν τέλη ο Βασιλεύς συμβιβάστηκε και όρκισε το βράδυ κυβέρνηση στρατιωτικών-πολιτικών, με Πρωθυπουργό τον εν ενεργεία εισαγγελέα του Άρειου Πάγου Κωνσταντίνο Κόλλια.
(Ο Κωνσταντίνος Β’ με την πρώτη Κυβέρνηση της 21ης Απριλίου)
Οι πρώτοι μήνες:
Ο Κωνσταντίνος απηύθυνε διάγγελμα στις 26 Απρίλιου στο οποίο έλεγε «Είμαι βέβαιος ότι με την ευχήν του Θεού, με την προσπάθειαν υμών και προπαντός με την βοήθειαν του λαού, θα επιτευχθή ταχέως η οργάνωσις Κράτους Δικαίου, μιας αληθούς και υγιούς Δημοκρατίας». Μέχρι τον Σεπτέμβριο τα πράγματα κυλούσαν σχετικά ομαλά και χωρίς ιδιαίτερες εντάσεις μεταξύ χούντας και παλατιού.
Στην Βάπτιση του διαδόχου Πρίγκιπα Παύλου έγινε και η πρώτη προσπάθεια προσέγγισης από τον Κωνσταντίνο προς το νέο καθεστώς. Το μυστήριο τελέσθει στην Μητρόπολη Αθηνών στις 29 Ιουνίου 1967, με καλεσμένη όλη την κυβέρνηση. Η έκπληξη της ημέρας ήταν πως ανάδοχοι του διάδοχου ήταν η βασιλομήτωρ Φρειδερίκη, οι Ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις και τα Ελληνικά Σώματα Ασφαλείας.
(Η Βασιλομήτωρ Φρειδερίκη κρατώντας τον διάδοχο, πίσω ο Στρατηγός Ο. Αγγελής)
(Η Κυβέρνηση στα ανάκτορα το απόγευμα, δεξιά Παττακός και Παπαδόπουλος)
Το καλοκαίρι εκείνο θα κυλήσει με ηρεμία και οι σχέσεις θα εξομαλυνθούν προσωρινά. Παρόλα αυτά ο Βασιλιάς, δεν συμβιβάστηκε ποτέ με το γεγονός πως αντί να επιβάλει αυτός δικτατορία με τους Στρατηγούς του, του την επέβαλαν οι Συνταγματάρχες, χρησιμοποιώντας μάλιστα το «σχέδιο Προμηθεύς» που είχε διατάξει να ετοιμαστεί για να το επιβάλει. Αν και απευθύνθηκε στους Αμερικανούς για βοήθεια ώστε να ανατρέψει το καθεστώς, εκείνοι αρνήθηκαν.
Ο τότε πρέσβης Phillips Talbot άσκησε πίεση στην Ουάσιγκτον για βοήθεια στον Κωνσταντίνο αλλά η απάντηση ήταν πως «δεν μπορούμε ανατρέψουμε νόμιμη κυβέρνηση, ορισθείσα υπό του Βασιλέως». Όπως προκύπτει από το Ημερολόγιο του τότε Αυλάρχη Λεωνίδα Παπάγου, υπήρχε άμεση επικοινωνία σε όλη τη διάρκεια της περιόδου Απριλίου-Δεκεμβρίου μεταξύ Συνταγματαρχών και Παλατιού. Ο Αρχιεπίσκοπος Ιερώνυμος Κοτσώνης, υπήρξε ένας από τους πολλούς μεσολαβητές μεταξύ του τότε βασιλιά και της ηγεσίας της 21ης Απριλίου και μάλιστα ήταν εκείνος που διαβίβαζε τα προσωπικά μηνύματα του Παπαδόπουλου και δεχόταν τις απαντήσεις του Κωνσταντίνου.
Ο Κωνσταντίνος σε ανεπίσημη επίσκεψή του στις ΗΠΑ στις 11 Σεπτεμβρίου 1967 συναντήθηκε με τον τότε πρόεδρο Lyndon Johnson και του εξέφρασε την ιδέα για ένα αντικίνημα. Ο Πρόεδρος όμως τον απέτρεψε από μια τέτοια κίνηση, έτσι ο ίδιος άρχισε να το σχεδιάζει μόνος του, σε συνεργασία με μερικούς πιστούς, βασιλικούς, στρατηγούς και ταξίαρχους.
(Ο Πρόεδρος των ΗΠΑ υποδέχεται τον Κωνσταντίνο Β’ στον Λευκό Οίκο)
Κυπριακό οι πρώτοι καυγάδες:
Όταν η δικτατορία εδραιώθηκε, θέλησε να λύσει το Κυπριακό γρήγορα, σύμφωνα με το δεύτερο «σχέδιο Άτσεσον» του Αυγούστου του 1964, με βάση το οποίο η Κύπρος δινόταν κατά 96% στην Ελλάδα και στην Τουρκία παραχωρούταν μια στρατιωτική βάση στην χερσόνησο της Καρπασίας, με μίσθωση για 50 χρόνια. Τον Αύγουστο του 1967 ο Παπαδόπουλος, με την σύμφωνη γνώμη του παλατιού, μεταβαίνει στην Κύπρο, ως Υπουργός Προεδρίας και συναντιέται με τον Γρίβα και τον Αρχιεπίσκοπο-Πρόεδρο Μακάριο Γ΄, όπου συμφωνούν να αρχίσουν συνομιλίες με την Τουρκία.
Στις 5 Σεπτέμβριου πραγματοποιείται η λεγομένη «συνάντηση του Έβρου», με συμμετοχή της τουρκικής κυβέρνησης και της ελληνικής. Παρών ήταν και ο Βασιλεύς που συμμετείχε στις συζητήσεις και συναντήθηκε με τους τούρκους πολιτικούς. Μετά από δύο μέρες επιτυγχάνεται συμφωνία, άλλα στις 7 Σεπτεμβρίου οι τούρκοι παίρνουν πίσω, όλα όσα συμφωνήσαν και οι συνομιλίες ναυαγούν.
(Οι ηγέτες της 21ης Απριλίου υποδέχονται τον Βασιλέα στον Έβρο)
Έπειτα έρχεται η προβοκάτσια της Κοφινού στις 15 Νοεμβρίου 1967, ξεσπούν συγκρούσεις και η Τουρκία απειλεί να εισβάλει στο νησί. Σε συνεδρίαση υπό το «Στέμμα» στις 24 Νοεμβρίου, παρουσία του Σαίρους Βανς, οι Αρχηγοί των κλαδών του ΓΕΣ δηλώνουν, πως δεν υπάρχουν τα απαραίτητα όπλα για να γίνει πόλεμος και να προστατευτεί η Κύπρος. Κατά τα λόγια του Στυλιανού Παττακού, το 2008, «Ο Βανς ηπίλι ότι, θα κάνουν πόλεμο οι τούρκοι, θα κάνουν εισβολή στην Κύπρο θα την καταλάβουν όλη, είμαστε ξεβράκωτοι».
Στην ίδια συνεδρίαση ο βασιλιάς ρώτησε τον Παττακό, «κύριε ταξίαρχε εάν κάνουν εισβολή οι τούρκοι τι θα κάνετε;», με τον ταξίαρχο να απάντα «θα παραιτηθώ, θα ζητήσω να μου δώσετε μια μηχανοκίνητη μεραρχία και θα σας φέρω την Κωνσταντινούπολη στο πιάτο», τότε ο βασιλεύς απάντησε νευριασμένος «είσαι βλάκας!». Ο παρ’ ολίγον καυγάς έληξε γρήγορα όμως η κατάσταση παρέμεινε εκρηκτική. Η ρήξη είναι πλέον επίσημη.
Οι φιλοβασιλικοί Στρατηγοί:
Μετά την επιστροφή του από την Ουάσιγκτον ο Κωνσταντίνος, ξεκίνησε επαφές με πιστούς, βασιλόφρονες, στρατηγούς, αντιστράτηγους και ταξίαρχους από όλα τα σώματα των Ενόπλων Δυνάμεων. Μέγιστο λάθος του, όπως απεδείχθη στην συνέχεια, ήταν το γεγονός πως προσέγγισε και μύησε στο σχέδιο του, μόνο ανώτατους και μερικούς ανώτερους αξιωματικούς, αφήνοντας απέξω λοχαγούς ταγματάρχες και κατωτέρους αξιωματικούς. Αυτοί οι «κατώτεροι» έκαναν κουμάντο στο στρατό εκείνη την περίοδο και ως επαναστάτες, ήταν πιστοί στους Συνταγματάρχες και μάλλον εχθρικοί στον Κωνσταντίνο.
Ουσιαστικά ο Βασιλεύς δεν ήλεγχε πάρα μόνο κάποιες μονάδες εκτός Αθηνών με ανικάνους διοικητές. Έπειτα και από τα γεγονότα στην Κύπρο ο Βασιλιάς αποφασίζει να επισπεύσει το κίνημα. Όμως αντί να μείνει κρυφό, όπως έπρεπε, σε λιγότερο από δύο εβδομάδες το έμαθαν όλοι οι «αδιαφερόμενοι», με πρώτους τους Απριλιανούς. Είχαν τοποθετηθεί κοριοί μέσα στο παλάτι από πράκτορες της «ΚΥΠ», έτσι οι μυστικές υπηρεσίες ήξεραν σχεδόν την κάθε κίνηση του Κωνσταντίνου και ενημέρωναν τον διοικητή τους Μιχάλη Ρουφογάλη, που με τη σειρά του ενημέρωνε τον Παπαδόπουλο.
Βασικοί υποστηριχτές του Βασιλέα ήταν οι αντιστράτηγοι Κωνσταντίνος Κόλλιας, διοικητής της Πρώτης Στρατιάς, Γεώργιος Περίδης διοικητής του Γ' Σώματος Στρατού, ο πρώην αντιστράτηγος Κωνσταντίνος Δόβας, ο Αντιπτέραρχος Γεώργιος Αντωνάκος από την Βασιλική Αεροπορία και από το Βασιλικό Ναυτικό ο Αντιναύαρχος Ιπποκράτης Δέδες. Αρχηγοί τεσσάρων αστέρων, χωρίς όμως επιρροή στο στράτευμα και στους κατωτέρους αξιωματικούς, χωρίς δύναμη ουσιαστικά.
(Γιώργος Περίδης, Κωνσταντίνος Κόλλιας, Ιπποκράτης Δέδες)
Ο Σχεδιασμός του Κινήματος:
Ο Κωνσταντίνος δεν είχε σκοπό να αποκαταστήσει, όπως λέγεται, την Δημοκρατία. Σκοπός του ήταν να καθαιρέσει τους Απριλιανούς, να ορκίσει μια αρεστή σε αυτόν κυβέρνηση και να εφαρμόσει το δικό του σχέδιο για την χώρα. Ο ίδιος σχεδίαζε δικό του πραξικόπημα από το τέλος του 1965 αλλά τον πρόλαβαν οι Συνταγματάρχες, στους όποιους εξέφρασε μάλιστα την δυσαρέσκεια του. Σύμφωνα με τον Αντσ/ρχη Αλέξανδρο Χατζηπέτρο «συνάντησα τον Βασιλιά στις 29 Απρίλιου, εις τα ανάκτορα» και κατά μαρτυρία του στην δική της Χούντας, «τα επιχειρήματα του Βασιλεύς εν πάση ειλικρίνεια ήταν γιατί δεν μου το πάτε; Δεν ήταν ότι κακώς κάνατε, γιατί δεν μου το είπατε και μετά μου λέει, θα το έκαμα εγώ!».
Ο Βασιλιάς είχε σχεδιάσει να χρησιμοποιήσει τις μονάδες της Βόρειας Ελλάδας, γιατί η πρωτεύουσα ελεγχόταν από τους Απριλιανούς, το ναυτικό και την αεροπορία, να καταλάβει της πόλεις της επαρχίας, τα νησιά και να απαιτήσει την παραίτηση της Κυβέρνησης στην Αθήνα. Το στρατηγείο του θα στηνόταν στην Καβάλα, όπου ο ταξίαρχος Ι. Κεχαγιάς διοικητής μεραρχίας τεθωρακισμένων, θα «καταλάμβανε» την πόλη και θα τον υποδεχόταν ως τον νόμιμο Αρχηγό του κράτους.
Ο Βασιλιάς τηρούσε λεπτομερώς ενήμερους τους Αμερικάνους μέσω του πρέσβη στην Ελλάδα Talbot για τις προθέσεις του.
Oι ταξίαρχοι Έρσελμαν, διοικητής της 20ης μεραρχίας τεθωρακισμένων στην Κομοτηνή και Ορέστης Βιδάλης, ο υποστράτηγος Ζαλοχώρης διοικητής της 99ης μεραρχίας στον Έβρο και πολλοί άλλοι ανώτατοι επιτελικοί αξιωματικοί, μυήθηκαν μέσα στον Νοέμβριο. Ο Ρόλος τους ήταν να καταλάβουν την Θεσσαλονίκη, ως μετρό πίεσης προς τους Απριλιανούς. Με μυημένους τους περισσότερους Ανώτατους διοικητές των Ενόπλων Δυνάμεων η επιτυχία της κίνησης φάνταζε σίγουρη, σκέψη όμως που αποδείχτηκε λαθεμένη.
(Ανδρέας Έρσελμαν, Ορέστης Βίδαλης, Νικόλαος Ζαλοχώρης)
Ο ρόλος των πολιτικών:
Στις 29 Νοεμβρίου ο Γεώργιος Μαύρος, πρώην υπουργός της Ένωσης Κέντρου, ενημέρωσε τον σύμβουλο του αμερικανού πρέσβη Robert Keeley για το επερχόμενο κίνημα, λέγοντάς του πως είχε οριστεί και η ημερομηνία. Ο Keeley παραξενεύτηκε με την επιλογή της 13ης αλλά ο Μαύρος τον καθησύχασε λέγοντας του πως ήταν ο τυχερός αριθμός του βασιλιά. Σε συνέντευξη του στο «ΡΧΣ» το 2003, ο Keeley παραδέχτηκε τις ανησυχίες του για την επιτυχία του Κωνσταντίνου, «Όταν μου είπε την ημερομηνία το θεώρησα περίεργο, να έχεις ορύσσει ημερομηνία τόσο νωρίτερα, πόσοι ακόμα το ήξεραν;».
Ο Βασιλιάς είχε επαφές, σε όλη την διάρκεια του σχεδιασμού, με ελευθέρους παλαιούς πολιτικούς, οι οποίοι τον συμβούλευαν. Οι πρώην υπουργοί Γεώργιος Ράλλης και Παναγιώτης Παπαληγούρας, τον είχαν συναντήσει κρυφά στο σπίτι του επιχειρηματία Μαρίνου Γερουλάνου. Στην συνάντηση αυτή ο Ράλλης του παρέδωσε ένα σημείωμα με οδηγίες για την επιτυχία του κινήματος, όμως ο Κωνσταντίνος δεν το έλαβε υπόψιν του.
Ο Ράλλης σε συνέντευξη του είπε πως «τίποτα από αυτά που έγραφε το χαρτί δεν έγιναν». Ενήμεροι ήταν οι και οι πρώην πρωθυπουργοί Γεώργιος Παπανδρέου, Παναγιώτης Κανελλόπουλος και ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, που σε περίπτωση επιτυχίας ενδέχεται να ορκιζόταν μεταβατικός πρωθυπουργός.
(Γεώργιος Ράλλης και Παναγιώτης Παπαληγούρας)
Οι πολιτικοί ήταν απολυτά υπέρ του βασιλιά αλλά δεν το δήλωναν ανοικτά και περίμεναν τις εξελίξεις. Στο ενδεχόμενο να ορκιστεί κυβέρνηση υπό τον Κ. Καραμανλή αντιδρούσε μόνο η Βασιλομήτωρ Φρειδερίκη, λόγο τις προ ετών σύγκρουσης τους. Παρόλα αυτά και η ίδια φάνηκε να πείθεται βλέποντας πως η «παρένθεση» των Συνταγματαρχών θα μετεξελισσόταν σε καθεστώς και θα διαρκούσε χρόνια.
(Κωνσταντίνος Καραμανλής, Γεώργιος Παπανδρέου, Παναγιώτης Κανελλόπουλος)
Οι τότε πολικοί, με εξαίρεση την ΕΔΑ και τον Ανδρέα Παπανδρέου, δεν ήταν αρνητικοί στο ενδεχόμενο μιας δικτατορίας λίγων μηνών, αντιθέτως την επεδίωκαν και την συνιστούσαν στον Βασιλιά ήδη από τον Ιούλιο του 1965. Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής είπε στον Κ. Μητσοτάκη στο Παρίσι το 1970 πως «καλά κάνατε τον Ιούλιο του 65,’ αλλά έπρεπε να κηρύξετε και στρατιωτικό νόμο».
(Πρωτοσέλιδο της Ελευθερίας τον Φεβρουάριο του 1967)
Με την σύμφωνη γνώμη της μητέρας του, τριών πρώην πρωθυπουργών και δύο πρώην υπουργών, τους στρατηγούς στο πλευρό του και τον Συνταγματικό του ρόλο ως Αρχηγός των Ενόπλων Δυνάμεων, ο Κωνσταντίνος ένιωθε έτοιμος, πανίσχυρος και σίγουρος πως θα πετύχαινε την ανατροπή σε σύντομο χρόνο και χωρίς πρόβλημα. Δεν περίμενε όμως αυτό που θα ακολουθούσε.
Η τελευταία ευκαιρία:
Οι Συνταγματάρχες γνώριζαν τα σχέδια του Βασιλιά και θέλησαν να προλάβουν το κίνημα με συγκεκριμένες κινήσεις. Οι τρεις αρχηγοί της χούντας ήταν βασιλόφρονες και δεν ήθελαν να έρθουν σε σύγκρουση με τον Κωνσταντίνο. Για τον λόγο αυτό παρακολουθούσαν στενά τις κινήσεις του, έχοντας παγιδεύσει τις τηλεπικοινωνίες των ανακτόρων με κοριούς και υπονόμευαν σταθερά τους ανώτατους αξιωματικούς που δεν προσχώρησαν στις τάξεις τους αλλά στήριζαν ανοιχτά τον Θρόνο.
Στο τέλος του έτους θα γινόντουσαν κρίσεις των αξιωματικών και οι συνταγματάρχες είχαν στόχο να «καθαρίσουν» το στράτευμα από αντίθετους προς αυτούς στρατιωτικούς. Στις 10 Δεκεμβρίου η τριανδρία επισκέφτηκε τον Βασιλιά στα ανάκτορα Τατοΐου και κατά μαρτυρία του Στυλιανού Παττακού «ήταν η τελευταία ευκαιρία να τον μεταπείσωμε και να γλιτώσωμε το αιματοκύλισμα».
Όταν ήρθαν πρόσωπο με πρόσωπο με τον Κωνσταντίνο, ο Παττακός του είπε «Μεγαλειότατε ακούμε ότι ετοιμάζεστε να κάνετε κάποια κίνηση εναντίον μας, μην τη κάνετε διότι θα αποτύχετε!». Ο Βασιλιάς έκπληκτος, άλλα ψύχραιμος, ρώτησε τον ταξίαρχο, «δηλαδή κύριε Παττακέ εάν διατάξω τον στρατό ως Αρχηγός των Ένοπλων Δυνάμεων δεν θα με υπακούσουν;». Ο ταξίαρχος απάντησε «αυτό μεγαλειότατε δείχνει πως είναι αληθείς οι πληροφορίες που έχουμε, μην το κάνετε θα αποτύχετε και θα χυθεί αίμα!», η τριανδρία αποχώρησε θεωρώντας πως δεν θα γινόταν κίνημα. Ο Κωνσταντίνος όμως δεν θα κάνει πίσω.
(Απριλιανοί εναντίον Βασιλεύς Κωνσταντίνου Β’)
Η μέρα που έληξε η βασιλεία στην Ελλάδα:
Την προηγούμενη του κινήματος, 12η Δεκεμβρίου, το βασιλικό ζεύγος παρέθεσε επίσημο γεύμα στον πρέσβη των ΗΠΑ Talbot. Σε συνέντευξη του ο τότε πρέσβης δήλωσε «τους είδα να κάθονται σε έναν καναπέ και να κρατιούνται από το χέρι, πράγμα πολύ όμορφο αλλά ασυνήθιστο, τότε ο βασιλιάς μου είπε να έρθω την επομένη, του είπα πως θα έρθω στις 8 και μου είπε έλα 10 λεπτά νωρίτερα, πράγμα περίεργο».
Την επομένη όταν ο πρέσβης ήρθε στα ανάκτορα, είδε τον Βασιλιά και εξεπλάγην, φορούσε στρατιωτική στολή και του είπε «αφού φύγεις θα πάω στο βορά, θα αναλάβω τις εκεί μονάδες και θα δώσω ένα τέλος σε αυτή την πολύ άσχημη κατάσταση!». Περίπου 20 λεπτά αργότερα όλη η βασιλική οικογένεια επιβιβάστηκε στο βασιλικό αεροπλάνο και κατευθύνθηκε προς την καβάλα. Ο αυλάρχης των ανακτόρων είπε στον Γιάννη Κοροβέση, οικονομικό διευθυντή των ανακτόρων, «μην ανησυχείς σε 5-6 ώρες θα έχει τελειώσει το πράγμα.».
Η βασιλική οικογένεια είχε μαζί της τον πρωθυπουργό Κόλλια, που ενημερώθηκε για την ενέργεια καθοδόν. Στις 11:30 ο βασιλιάς προσγειώθηκε στην Καβάλα όπου έτυχε θερμής υποδοχής από πολλούς πολίτες και τον ταξίαρχο Ι. Κεχαγιά.
(Υποδοχή του Κωνσταντίνου στην Καβάλα)
Στις 12 το μεσημέρι μεταδόθηκε από τον στρατιωτικό σταθμό Λαρίσης, το ηχογραφημένο διάγγελμα του βασιλιά, στο οποίο καλούσε τον λαό σε στήριξη του.
«Κρίσιμοι στιγμαί μου επιβάλλουν να απευθυνθώ προς τον ελληνικόν λαόν και να ζητήσω την αμέριστον συμπαράστασίν του προς αντιμετώπισιν εθνικής κρίσεως.
Έλληνες,
Επέστη η στιγμή να ακούσετε την φωνήν του Βασιλέως σας. Μέχρι σήμερον υπήρξεν αδύνατον να επικοινωνήσω μαζί σας, διά να σας καταστήσω γνωστά τα γεγονότα, τας σκέψεις και τας ανησυχίας μου, καθώς και τας ελπίδας μου διά το μέλλον. Ζητώ από τον ελληνικόν λαόν να πύκνωση τας τάξεις του προς ενίσχυσίν μου.Το εθνικόν συμφέρον απαιτεί την εκ μέρους μου εκδήλωσιν πρωτοβουλίας, διά να αποτρέψω τας καταστρεπτικάς συνεπείας εκ της παρατάσεως της παρούσης ανωμάλου καταστάσεως. Το αυτό εθνικόν συμφέρον μου επιβάλλει να επιτρέψω την κατάλληλον προετοιμασίαν, ίνα η χώρα επανέλθη εις την δημοκρατικήν ομαλότητα. Διά τους λόγους αυτούς εζήτησα τον ανασχηματισμόν της κυβερνήσεως, απηλλαγμένης όμως των ακραίων στοιχείων τα όποια δεν εγγυώνται ομαλήν εξέλιξιν.
Την κατάστασιν της 21ης Απριλίου, ήτις επλαστογράφησεν ακόμη και το όνομα μου, ηναγκάσθην να δεχθώ ως τετελεσμένον γεγονός, διά να αποφύγω άσκοπον αιματοχυσίαν. Επίσης έτρεφον την ελπίδα ότι δι' ήπιων μέσων θα επετύγχανον την επαναφοράν της χώρας εις την νομιμότητα.Δεν είμαι πλέον διατεθειμένος να διακινδυνεύσω μίαν μονιμοποίησιν της παρούσης καταστάσεως υπό το κράτος δευτέρας απειλής όπλων, στρεφομένων εναντίον του λαού μου και εμού. Αι σημεριναί εν Βορείω Ελλάδι προϋποθέσεις μου επιτρέπουν την εκ Μακεδονίας ελευθέραν άσκησιν της πρωτοβουλίας μου όπως δώσω νέαν κυβέρνησιν εις την χώραν.
Εις την λήψιν της αποφάσεως μου εβάρυνον τα έξης γεγονότα. Παρά την φαινομενικήν εν τη χώρα τάξιν και ασφάλειαν, υπεκρύπτετο μία συνεχής προσπάθεια σταθεροποιήσεως εις την εξουσίαν των στασιαστών, δημιουργούσα τον κίνδυνον εγκαθιδρύσεως ολοκληρωτικού καθεστώτος. Διά το νέον Σύνταγμα υπάρχει πλήρης αβεβαιότης και σύγχυσις ως προς τας προθεσμίας εφαρμογής του. 'Εν τούτοις ή ανάγκη αναθεωρήσεως του Συντάγματος αποτελεί πραγματικότητα και κοινήν συνείδησιν των ορθοφρονούντων πολιτών. Αι σχετικαί εργασίαι πρέπει να επισπευσθούν με μοναδικόν στόχον το συμφέρον της χώρας. Ελπίζω ότι ή εφαρμογή του νέου Συντάγματος θα σημείωση και την απαρχήν ενός νέου υγιούς ξεκινήματος δια την κοινοβουλευτικήν μας ζωήν.Επιθυμώ να αποκαταστήσω την πειθαρχίαν εις το στράτευμα, διότι έχει σοβαρώς διασαλευθή. Ή ηγεσία του στρατεύματος δέον να παραμείνη απερίσπαστος, στιβαρά και άξια.
Την ηγεσίαν του στρατεύματος ανευρίσκω μόνον εις την ιεραρχίαν και την δεδοκιμασμένην κορυφήν. Ταύτην δεν δύναται να υποκαταστήση αυτοσχέδιος ηγεσία, όσον δυναμική και αν εμφανίζεται, διότι καταλύει την πειθαρχίαν και διανοίγει τον επικίνδυνον δρόμον των προσωπικών φιλοδοξιών και των ατομικών συμφερόντων.Ας διαφύλαξη ο στρατός τας δάφνας του εσαεί νωπάς, διότι είναι μεγάλη ή εθνική αποστολή ή όποια τον βαρύνει. Ό στρατός, το ναυτικόν, ή αεροπορία και τα σώματα ασφαλείας ευρίσκονται παρά το πλευρόν μου. Έλληνες αξιωματικοί, υπαξιωματικοί και στρατιώται, έχετε αμέριστον εμπιστοσύνην μου. Σύσσωμον το έθνος προσβλέπει εις σας.
Επίσης επισήμανα ότι ή εσωτερική κατάστασις της χώρας ήλθεν εις τελείαν αντίθεσιν με την επιβεβλημένην εξωτερικήν θέσιν της Ελλάδος. Έχομεν ανάγκην συμμαχιών εντός του Δυτικού κόσμου. Έχομεν ακόμη ανάγκην συμπαραστάσεως οικονομικής και στρατιωτικής, διά να συνεχισθή ή ανοδική πορεία του έθνους. Ταύτα πάντα διακυβεύθησαν σοβαρώς, παρ' ολίγον δε να εμπλακώμεν εις ρήξιν μετά τής γείτονος Τουρκίας. Και η αντίθεσις αύτη του εξωτερικού, αντί να χαλαρωθή με την πάροδον του χρόνου, τουναντίον επετάθη, εις τρόπον ώστε να εμφανίζωνται εξαιρετικά δυσμενείς επιπτώσεις διά την χωράν μας.Διά τής επερχόμενης σήμερον μεταβολής Δεν πρόκειται να κυριάρχηση πνεύμα εκδικήσεως ή μνησικακίας έναντι των υποπεσόντων εις σφάλματα. Επιθυμώ όμως να είναι εις πάντας σαφές ότι Δεν θα ανεχθώ πλέον ουδεμίαν ανυπακοήν ή παρεκτροπήν, οι οποίαι θα παταχθούν αμειλίκτως.Επίσης δηλώ απεριφράστως ότι ουδεμία συννενόησις θα υπάρξη με τους απεργαζομένους τον εθνικόν όλεθρον κομμουνιστάς.
Καθ' όλην την διάρκειαν τής τελευταίας εικοσιπενταετίας ή κομμουνιστική μειοψηφία δεν απέβλεπε παρά εις την ανατροπήν του κοινωνικού και πολιτικού καθεστώτος μας διά μέσων βίαιων και ύπουλων. Έπεσώρευσε καταστροφάς και ερείπια, μολύνει την νεολαίαν και θέτει εις κίνδυνον την υπόστασιν τής φυλής μας.Σήμερον θέτω τέρμα εις την ανωμαλίαν και την βίαν. Ζητώ από το σύνολον του ελληνικού λαού να με βοηθήση διά να επαναφέρω εις τον τόπον μας τας ηθικάς εκείνας αξίας, αι οποίαι εγεννήθησαν εις την χώραν αυτήν και από τας όποιας όλοι οι πολιτισμένοι λαοί αντλούν την ηθικήν και πνευματικήν των δύναμιν. Ελευθερία και δημοκρατία είναι λέξεις τας όποιας ημείς επροικίσαμεν με αιώνιον νόημα. Με την λαμπράν αυτήν κληρονομίαν ας προχωρήσωμεν εις την δημιουργίαν εθνικής ζωής αντάξιας ενός συγχρόνου λαού, αγωνιζομένου με το σύνθημα τής αναγεννήσεως διά την κοινωνικήν, την οικονομικήν και την πνευματικήν του ανέλιξιν.Πιστεύω εις την αναγέννησιν και θα υποστηρίξω κάθε προσπάθειαν τείνουσαν εις αυτήν, διότι γνωρίζω ότι τούτο σήμερον αποτελεί αίτημα πανελλήνιον.
Ή φρόνησις ας ενδυναμώνη την θέλησιν όλων μας δι' ένα ευτυχές, παραγωγικόν και αντάξιον της φυλής μας μέλλον. Έλληνες. Ακολουθήστε με εις τον δρόμον τής εθνικής αναγεννήσεως.Με αγάπην, πίστιν και σύνεσιν ας προχωρήσωμεν ηνωμένοι.
Ζήτω η Ελλάς!»
Το μήνυμα του Κωνσταντίνου δεν έφτασε πότε στο ευρύ κοινό, πάρα μόνο σε ορισμένες πόλεις της επαρχεία, όπου πολλές φορές το σήμα κόπηκε σκόπιμα από στρατιωτικούς πιστούς στην Επανάσταση.
Η ώρα της δράσης:
Οι μυημένοι στρατηγοί ξεκίνησαν να δίνουν εντολές στις μονάδες τους σε όλη την Ελλάδα, το ναυτικό τέθηκε σε επιφυλακή και η αεροπορία περίμενε σήμα για να απογειωθούν αεροπλάνα.
Αν και οι εξελίξεις έδειχναν πως ο Βασιλεύς θα επικρατούσε, μέσα σε 6 ώρες η κατάσταση ανετράπη και φανήκαν οι αδυναμίες. Παρόλα αυτά η Θράκη κατελήφθη και ο Κωνσταντίνος ετοιμαζόταν να μπει στην Θεσσαλονίκη μέσα στις επόμενες ώρες, εάν έπεφτε η συμπρωτεύουσα η πλάστιγγα θα έγερνε υπέρ του. Όμως λόγο της ασυνεννοησίας των στρατηγών, πολλοί αξιωματικοί επικοινωνούσαν με τον ραδιοφωνικό σταθμό στην Λάρισα, από όπου είχε ακουστεί το διάγγελμα και ζητούσαν οδηγίες.
Οι στρατηγοί της Θεσσαλονίκης συνελήφθησαν αμέσως από ταγματάρχες και λοχαγούς, πιστούς στην 21η Απριλίου. Ο Δέδες έδωσε εντολή να κινηθεί όλος ο στόλος προς στην Καβάλα, ενώ στις 3 το μεσημέρι ξεκίνησαν να πετούν αεροπλάνα, σε χαμηλό ύψος, πάνω απ’ το πεντάγωνο απλά ρίχνοντας προκηρύξεις, καθώς δεν προβλεπόταν η αξιοποίηση τους από τον σχεδιασμό του Βασιλιά.
Η αντίδραση των Απριλιανών:
Στην Αθήνα η κυβέρνηση συγκαλεί υπουργικό συμβούλιο, ενώ ο Στυλιανός Παττακός ενημερώθηκε τηλεφωνικά απ’ τον Παπαδόπουλο με τα έξης λόγια, «κύριε ταξίαρχε τρέξε πήρε ο γέρος το παιδί και πιασαν τα βουνά!». Το έξης τραγελαφικό συνέβη στις 10 το πρωί όταν σύμφωνα με το σχέδιο, ο αντιστράτηγος Ι. Μαννέτας εμφανίστηκε στο γραφείο του αρχηγού ΓΕΣ Οδυσσέα Αγγελή, του παρέδωσε γράμμα με βασιλική διαταγή και απαίτησε να του παραδώσει την διοίκηση. Ο Αγγελής αφού διάβασε την εντολή φώναξε «αυτό δεν γίνεται!» και συνέλαβε τον Μαννέτα επί τόπου. Αμέσως ο Αγγελής ειδοποίησε παντού σε όλη την Ελλάδα για την κίνηση, ζήτησε από όλους πειθαρχία στις διαταγές του και λίγα λεπτά μετά έκοψε τις τηλεπικοινωνίες.
(Αντιστράτηγος Οδυσσέας Αγγελής, Στυλιανός Παττακός)
Όταν έφτασε ο Παττακός στην Αθήνα ο Αγγελής του είπε αγχωμένος «Στέλιο τα πράγματα είναι άσχημα, έχουμε εντολή από τον βασιλιά να παραδοθούμε τι θα κάνουμε;» και ο ταξίαρχος απάντησε «υπομονή κύριε αρχηγέ». Στις 6 το απόγευμα τα πράγματα άρχισαν να ξεκαθαρίζουν, οι περισσότεροι στρατηγοί συλλαμβάνονταν ο ένας μετά τον άλλον από κατωτέρους αξιωματικούς και ο Κωνσταντίνος έβλεπε ότι η κατάσταση ήταν δύσκολη για τον ίδιο. Στις 6:30 έρχεται και το πρώτο μεγάλο πλήγμα.
Στην 20η μεραρχία τεθωρακισμένων ο ταξίαρχος Έρσελμαν αφού το πρωί της 13ης Δεκεμβρίου έθεσε υπό κράτηση 3 αξιωματικούς, τους αντ/ρχες Πυρρόπουλο και Πετάνη και τον ταγ/ρχη Κιρκηλή που γνώριζε ότι είναι οπαδοί της 21ης Απριλίου, έδωσε διαταγή να κινηθούν τα άρματα από Κομοτηνή προς Θεσσαλονίκη για να την καταλάβουν. Ο ταγματάρχης Α. Σοφικίτης, υποδιοικητής της 2ας διοικήσεως Μάχης ζήτησε δήθεν συνάντηση με τον Έρσελμαν για να ενημερωθεί και με λίγους πιστούς του στρατιώτες τον συλλαμβάνει, τον κλειδώνει σε ένα άρμα και αμέσως μετά απελευθερώνει τους κρατηθέντες αξιωματικούς. Η διοίκηση της μεραρχίας βρίσκεται πλέον στα χέρια των «απριλιανών» και ο Σοφικίτης αρχίζει να βαδίζει προς Κομοτηνή για να συλλάβει και τον Περίδη.
Ο Περίδης απεγνωσμένα ζητάει από τον αντιστράτηγο Ζαλοχώρη στον Έβρο να κινηθεί για να τον ενισχύσει με όλες τις δυνάμεις του. Τα τεθωρακισμένα της 99ης μεραρχίας ξεκινούν, όμως η λάσπη από την καταρρακτώδη βροχή δεν τους επιτρέπει να προχωρήσουν γρήγορα, ενώ όπως αποδείχθηκε κάποιες μονάδες καθυστερούσαν σκοπίμως καθώς οι διοικητές τους ήταν πιστοί στην «21η Απριλίου». Το απόγευμα μια ύλη τεθωρακισμένων υπό τον Σοφικίτη θα συλλάβει και τον ίδιο τον Περίδη στην Κομοτηνή και τον επιτελάρχη του ταξίαρχο Βιδάλη. Να σημειωθεί ότι στα υψώματα γύρω από την Κομοτηνή είχαν στηθεί αντιαρματικά τα οποία δεν έριξαν ούτε οβίδα στα επελαύνοντα άρματα του Σοφικίτη.
Τέλος ο υποστράτηγος Κόλλιας στην Λάρισα, δίνει διαταγές στις μονάδες του να κινηθούν προς τα Τέμπη και να αποκλείσουν τον δρόμο προς Αθήνα κόβοντας την χώρα στα δύο, αλλά όλοι υφιστάμενοι διοικητές του καθυστερούν να εκτελέσουν τις διαταγές, όταν αντιλαμβάνονται τον σκοπό τους.
Όλες οι μονάδες που αναπτύχθηκαν από τον Κόλλια έξω από την Λαμία και την Λάρισα παραδόθηκαν στους επελαύνοντες από την Αθήνα πιστούς αξιωματικούς των Απριλιανών, ενώ αργά το απόγευμα συνελήφθη, ενώ προσπαθούσε να διαφύγει στην Καβάλα και ο ίδιος ο υποστράτηγος. Η πλάστιγγα αρχίζει να γέρνει πλέον υπέρ δικτατόρων, οι όποιοι ανακτούν το έλεγχο της κατάστασης.
(Το σήμα στο τέλος των ειδήσεων θα είναι πλέον ο Φοίνικας και όχι ο Βασιλεύς)
H λύση της Αντιβασιλείας:
Η χαριστική βολή για τον Κωνσταντίνο ήρθε όταν πληροφορήθηκε πως η κυβέρνηση στην Αθήνα, όρκισε τον στρατηγό Γεώργιο Ζωιτάκη ως αντιβασιλέα στις 9:30. Η ιδέα ανήκε στον Στυλιανό Παττακό και βρήκε σύμφωνη όλη την ηγεσία 21ης Απριλίου. Θα γινόταν και ορκωμοσία νέας κυβέρνησης αφού ο μέχρι τότε πρωθυπουργός είχε συνταχθεί με τον Κωνσταντίνο. Αρνητικός ήταν ο Αρχιεπίσκοπος Ιερώνυμος Κοτσώνης που, όντας βασιλόφρων, ζήτησε διαβεβαιώσεις από τους χουντικούς πως θα επαναφέρουν τον Βασιλέα, με τον Παπαδόπουλο να του λέει «μην ανησυχείτε μακαριότατε θα τον επαναφέρω τον Βασιλιά». Τελικά ο Ιερώνυμος συναίνεσε και θα όρκιζε την επομένη την νέα κυβέρνηση του Παπαδοπούλου.
Ο Βασιλιάς βλέπει πως το κίνημα του θα αποτύχει παταγωδώς, πανικοβάλλεται, αγχώνεται και ξεκίνα να φοβάται για την ζωή του και της οικογενείας του. Σε σύσκεψη με τους εναπομείναντες στρατηγούς του ενημερώθηκε πως «η νίκη είναι αδύνατον να επιτευχθεί». Η σκέψη του να εγκαταλείψει την χώρα δεν του είχε περάσει από το μυαλό μέχρι τότε, αλλά στις 11 το βράδυ αποφασίζει να πάρει την οικογένεια του, τον πρωθυπουργό Κ. Κόλλια, να επιβιβαστεί σε αεροπλάνο και να φύγει από την Ελλάδα.
(Αντιβασιλεύς, Στρατηγός Γεώργιος Ζωιτάκης)
Η Φυγή του τελευταίου Μονάρχη:
Ο Βασιλεύς Κωνσταντίνος, η Βασίλισσα Άννα Μαρία, η Βασιλομήτωρ Φρειδερίκη, τα παιδιά τους, η πριγκίπισσα Ειρήνη και ο πρώην πρωθυπουργός επιβιβάζονται σε μια στρατιωτική Ντακότα, απογειώνονται εν μέσω καταρρακτώδους βροχής από την Καβάλα, χωρίς σχέδιο πτήσεως και επαρκή καύσιμα προς το Μπρίντιζι της Ιταλίας, αλλά τελικά λόγω του ευνοϊκού καιρού έφτασαν στην Ρώμη στις 3:55.
(Η Βασιλική οικογένεια στη Ρώμη)
Ανακοινώσεις ραδιοφώνου και Παπαδοπούλου:
Ο ελληνικός λαός πληροφορήθηκε την έκβαση του κινήματος από το ραδιόφωνο που μετέδιδε τα εξής «η συνωμοτική αντεπανάστασις απέτυχε πλήρως, συντρίβει, οι συνομόται και ο Κωνσταντίνος προσπαθούν να διαφύγουν, κρυπτόμενοι από χωρίου εις χωρίου». Το πρόγραμμα στην δημόσια τηλεόραση, τότε «ΥΕΝΕΔ», έκλεινε τα μεσάνυκτα και έπειτα έπεφτε η εικόνα του Βασιλιά, εκείνη την νύκτα μπήκε ο φοίνικας.
Την επομένη, μετά την ορκωμοσία της νέας κυβέρνησης, ο πρωθυπουργός, κ. Γεώργιος Παπαδόπουλος, ανακοινώσε από το βήμα της Βουλής, «Και επισήμως δι ενός σήματος της Πρεσβείας της Ρώμης, επληροφορήθειν η κυβέρνησις ότι ο Βασιλεύς και η βασιλική οικογένεια, προσεγιώθησαν εις την Ρώμην».
(Ο πρωθυπουργός προβαίνει σε ανακοινώσεις σε ότι αφορά τον Κωνσταντίνο)
Ήταν το τέλος. Μετά από 164 χρόνια, 6 Μονάρχες, δύο δημοψηφίσματα, δύο παγκόσμιους πολέμους και 4 δικτατορίες, η δυναστεία των «Γκλύξμπουργκ» εγκατέλειπε την Ελλάδα οριστικά και αμετάκλητα. Μια δυναστεία που εγκαθιδρύθηκε το 1863 με τον Βασιλιά Γεώργιο Α’ και έληξε το 1967 με τον Κωνσταντίνο Β’. Ο Θεσμός της Βασιλείας συνέχισε να υφίσταται μέχρι και το 1973 όταν και καταργήθηκε με το δημοψήφισμα της 29ης Ιουλίου.
Ακολουθήστε το "Εξιστορώντας στην σελίδα μας στο Facebook, στο προφίλ μας στο Instagarm και κάντε εγγραφή στο κανάλι μας στο YouTube ώστε να μην χάνετε τα νεότερα ιστορικά μας άρθρα και τις συνεντεύξεις μας.
Πηγές
Μάνος Ν. Χατζηδάκης, Βασιλεύς Κωνσταντίνος Β΄: Όσα "είπε" και όσα... δεν είπε Η απάντησις του «Βασιλεύς Κωνσταντίνος Χωρίς τίτλο», Αθήνα 2016, εκδόσεις Πελασγός,
Θάνου Βερέμη, Ο Στρατός στην Ελληνική Πολιτική από την Ανεξαρτησία ως την Δημοκρατία, Αθήνα 2000, εκδόσεις Κούριερ
Δημητριάδης Αλεξ. Κωνσταντίνος, ΚΥΠΡΟΣ 1974 Η μεγάλη προδοσία, Αθήνα 2016, εκδόσεις Πελασγός
Γεωργίου Π. Μαλούχου, Βασιλεύς Κωνσταντίνος ΧΩΡΙΣ Τίτλο (ΤΟΜΟΣ Α’), Αθήνα 2015, εκδόσεις ΤΟ ΒΗΜΑ
https://el.wikipedia.org/wiki/Αντικίνημα_της_13ης_Δεκεμβρίου
https://www.sansimera.gr/articles/195
https://www.in.gr/2019/12/13/plus/apotyximeno-vasiliko-kinima-tou-1967/
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου