Τέλος εποχής: Πέθανε ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, ο τελευταίος ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης

Σωτήρης Σουχλέρης

Τα ξημερώματα της Τετάρτης ανακοινώθηκε πως ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, απεβίωσε σε ηλικία 91 ετών.

Η Άνοδος 

Γεννήθηκε το 1931 στο Πρίβολγε της Σταυρούπολης, γόνος αγροτικής οικογένειας που είχε πατροπαράδοτους δεσμούς με το Κομμουνιστικό Κόμμα. Έγινε μέλος της Κομμουνιστικής Νεολαίας (Κομσομόλ) σε ηλικία μόλις 15 ετών και έγινε δεκτός έξι χρόνια αργότερα στο ΚΚΣΕ, ενώ σπούδαζε νομικά στο Πανεπιστήμιο Lamonosov της Μόσχας. 

Τον Ιούνιο του 1950, ο Γκορμπατσόφ έγινε υποψήφιο μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος. Υπέβαλε αίτηση για να σπουδάσει στο Κρατικό Πανεπιστήμιο Μόσχας (ΚΠΜ) το πιο διάσημο πανεπιστήμιο της χώρας. Έγινε δεκτός, χωρίς εξέταση, πιθανώς λόγω της καταγωγής του από εργαζόμενο χωρικό και επειδή είχε ήδη τιμηθεί με το Τάγμα του Κόκκινου Λάβαρου της Εργασίας. Στην ηλικία των 19 ετών, ταξίδεψε με το τρένο στη Μόσχα και ήταν η πρώτη φορά που έφυγε από την περιοχή του. Στην πόλη διέμενε με τους συμφοιτητές του, σε κοιτώνα κοντά στην επαρχία Σοκόλνικι. Ο ίδιος και άλλοι φοιτητές από αγροτικές περιοχές ήταν σε κόντρα με τους Μοσχοβίτες ομολόγους τους, αλλά σύντομα συμφιλιώθηκαν. Οι συμφοιτητές του τον θυμούνται να εργάζεται ιδιαίτερα σκληρά, συχνά μέχρι αργά τη νύχτα.

Το Μάρτιο του 1961, ο Γκορμπατσόφ έγινε Πρώτος Γραμματέας της περιφερειακής Κομσομόλ, ενώ πρωτοπόρησε διορίζοντας γυναίκες ως επικεφαλής πόλεων και επαρχιών. Το 1961, φιλοξένησε την ιταλική αντιπροσωπεία για το Παγκόσμιο Φεστιβάλ Νεολαίας στη Μόσχα. Τον Οκτώβριο παρακολούθησε το 22ο Συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης. Τον Ιανουάριο του 1963 ο Γκορμπατσόφ προήχθη σε προσωπικό αρχηγό για τη περιφερειακή επιτροπή γεωργίας του κόμματος και τον Σεπτέμβριο του 1966 έγινε Πρώτος Γραμματέας της Κομματικής Οργάνωσης της Σταυρούπολης ("Γκόρκομ").

Μέχρι το 1968 όμως, απογοητευόταν όλο και περισσότερο από τη δουλειά του-σε μεγάλο βαθμό επειδή οι μεταρρυθμίσεις του Χρουστσόφ έμεναν σε στασιμότητα ή αντιστρέφονταν- και σκεφτόταν να αφήσει την πολιτική, για να μεταστραφεί στον ακαδημαϊκό χώρο. Ωστόσο, τον Αύγουστο του 1968 διορίστηκε αναπληρωτής του Λεονίντ Εφρέμοφ (ο Εφρέμοφ ήταν Πρώτος Γραμματέας της επιτροπής του Κράι Σταυρούπολης) και έγινε ο δεύτερος σημαντικότερος άνδρας της Σταυρούπολης.

Πρόεδρος του Κ.Κ.Σ.Ε

Η εξέλιξή του μέσα στο κόμμα ήταν ραγδαία, καθώς ο ίδιος πάντα ακολουθούσε προσεκτική πορεία. Το 1971 εξελέγη μέλος της Κεντρικής Επιτροπής. Το 1978 αναδεικνύεται μέλος της Γραμματείας της Κεντρικής Επιτροπής, το 1979 αναπληρωματικό μέλος του Πολιτικού Γραφείου (politburo) του Κ.Κ.Σ.Ε. και το 1985, διαδεχόμενος τον αποθανόντα Κονσταντίν Ουστίνοβιτς Τσερνιένκο, Γενικός Γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής του κόμματος, Πρόεδρος του Πρεζίντιουμ (Presidium) του Ανώτατου Σοβιέτ. Την θέση του Αρχηγού του Κράτους, την ανέλαβε το 1988 όταν το όργανο αυτό απήλλαξε των καθηκόντων του τον Αντρέι Γκρομίκο.

Στις 10 Μαρτίου 1985, ο Τσερνιένκο πέθανε. Ο Γκρομίκο πρότεινε τον Γκορμπατσόφ ως τον επόμενο Γενικό Γραμματέα. Ως μακροχρόνιο μέλος του κόμματος, η σύσταση του Γκρόμυκο είχε μεγάλο βάρος στην Κεντρική Επιτροπή. Ο Γκορμπατσόφ περίμενε μεγάλη αντίθεση για τον διορισμό του ως Γενικού Γραμματέα, αλλά τελικά το υπόλοιπο Πολιτικό Γραφείο τον υποστήριξε. Λίγο μετά το θάνατο του Τσερνιένκο, το Πολιτικό Γραφείο εξέλεξε ομόφωνα τον Γκορμπατσόφ ως διάδοχό του. τον ήθελαν πάνω από έναν άλλο ηλικιωμένο αρχηγό. Έγινε έτσι ο όγδοος ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης. Λίγοι στην κυβέρνηση φαντάζονταν ότι θα ήταν τόσο ριζοσπαστικός μεταρρυθμιστής όσο απέδειξε. Αν και δεν ήταν μια πολύ γνωστή προσωπικότητα στο σοβιετικό κοινό, υπήρξε μεγάλη ανακούφιση ότι ο νέος ηγέτης δεν ήταν ηλικιωμένος και άρρωστος.

Η πρώτη δημόσια εμφάνιση του Γκορμπατσόφ ως νέου ηγέτη, ήταν στην κηδεία του Τσερνιένκο στην Κόκκινη Πλατεία, που πραγματοποιήθηκε στις 14 Μαρτίου 1985. Δύο μήνες μετά την εκλογή του, έφυγε για πρώτη φορά από τη Μόσχα, ταξιδεύοντας στο Λένινγκραντ, όπου μίλησε σε συγκεντρωμένα πλήθη. Τον Ιούνιο ταξίδεψε στην Ουκρανία, τον Ιούλιο στη Λευκορωσία και τον Σεπτέμβριο στην Περιφέρεια Tyumen, προτρέποντας τα μέλη του κόμματος σε αυτές τις περιοχές να αναλάβουν μεγαλύτερη ευθύνη για τη διόρθωση των τοπικών προβλημάτων.

Περεστρόικα

Ως εκπρόσωπος της νέας γενιάς ο Γκορμπατσόφ, ο οποίος ήταν τότε μόνο 54 χρονών, αλλά επίσης και "προϊόν" του σοβιετικού συστήματος αποφάσισε αλλαγές. Ο νέος Γενικός Γραμματέας του ΚΚΣΕ προσπάθησε να σώσει το σύστημα με τις διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις του, που ήταν αρκετά διαφορετικές σε σύγκριση με τις συμβατικές λενινιστικές αρχές:

1)Ανακατανομή (αλλά όχι πώληση), της γης σε αγρότες με δυνατότητα μίσθωσής της για μεγάλο χρονικό διάστημα (50 έτη), για ιδιωτική χρήση.

2)Άδεια στους ιδιώτες για τη δημιουργία επιχειρήσεων ή συνεταιρισμών (εστιατόρια, κομμωτήρια, βιοτεχνίες).

3)Τάση φιλελευθεροποίησης των δραστηριοτήτων των μεγάλων κρατικών επιχειρήσεων για την ενδυνάμωση των προσωπικών επιχειρήσεων (σχέση μεταξύ των τιμών και εισοδημάτων με βάση την ποιότητα των προϊόντων που παρέχονται, εκλογή διευθυντών, οικονομική ανεξαρτησία)

4)Μείωση του ρόλου του Κόμματος από το 1988-89 και καθιέρωση πολιτικού πλουραλισμού (απελευθέρωση του Αντρέι Ζαχάρωφ, νέος νόμος για τον Τύπο: γκλάσνοστ)

5)Ανασυγκρότηση του Συντάγματος του 1977, θέσπιση προεδρικών λειτουργιών, ουσιαστικά ελεύθερες εκλογές με πολλούς υποψηφίους για τους Σοβιετικούς πολίτες (αν και αυτοί οι πολλαπλοί υποψήφιοι θα προέρχονται ακόμα από το Κομμουνιστικό Κόμμα).

Ο Γκορμπατσόφ είχε στόχο τη μετατροπή της στάσιμης και αναποτελεσματικής σοβιετικής οικονομίας, στην κατεύθυνση της οικονομία της αγοράς, αλλά υπό την αιγίδα του Κομμουνιστικού Κόμματος. Ωστόσο, αυτή η πολιτική των κοινωνικο-οικονομικών μεταρρυθμίσεων, σε συνδυασμό με την γκλάσνοστ (διαφάνεια, ελευθερία του λόγου) στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, δεν έδινε την δυνατότητα αμφισβήτησης του κομμουνιστικού δόγματος. 

Σκοπός ήταν πράγματι η ενίσχυση του κομμουνιστικού καθεστώτος ώστε να αποδεσμευθεί από τη στασιμότητα των μεγάλων σε ηλικία ηγετών του, τις τελευταίες δεκαετίες (Μπρέζνιεφ, Αντρόποβ, Τσερνένκο) βασιζόμενο στην ανάπτυξη και την αύξηση της παραγωγικότητας. Για τον Γκορμπατσόφ, αυτή η πολιτική θα έδινε μια ώθηση στο σοβιετικό σοσιαλισμό και παράλληλα προσαρμοσμένου στις αλλαγές που ζητούσε η κοινωνία.

Πτώση και τέλος η ΕΣΣΔ

Η πολιτική του αυτή, όσο και ακουγόταν ελπιδοφόρα, σωστή και μακρόπνοα απέτυχε πλήρως. Το 1988 ξεκίνησε η αρχή του τέλους για τον Γκορμπατσόφ, όμως όλοι πίστεψαν πως η ΕΣΣΔ θα συνέχιζε να υφίσταται. Όμως, από τις αρχές του 1990 οι φυγόκεντρες δυνάμεις εναντίον της κεντρικής κυβέρνησης είχαν επιπτώσεις, πρώτα στο πεδίο της Βαλτικής και στη συνέχεια στην Ουκρανία. Στις μουσουλμανικές δημοκρατίες, ωστόσο, οι τοπικοί άρχοντες, κατά κύριο λόγο, ήταν σύμφωνοι με τη διατήρηση των επιδοτήσεων από το Κέντρο, με σκοπό να αποκρυφθεί η κατάχρηση εξουσίας και τα προνόμια που λάμβαναν στο πλαίσιο του παλαιού καθεστώτος. 

Υποστήριξαν τη νέα ομοσπονδία που προωθούταν από τον Γκορμπατσόφ, αλλά στο παρόν στάδιο, η διάλυση της ΕΣΣΔ, δεν μπορούσε να σταματήσει. Οι λαοί της αχανούς χώρας στην καλύτερη περίπτωση έμειναν απαθείς, ενώ στη χειρότερη επεδίωξαν τη διάλυση της (Βαλτικές Δημοκρατίες, Ασιατικές Δημοκρατίες). Η εξήγηση που δίνουν αρκετοί ιστορικοί είναι πως το καθεστώς της ΕΣΣΔ ήταν κατ' όνομα "σοσιαλιστικό". Στις 31 Δεκεμβρίου του 1991 η κόκκινη σημαία της Σοβιετικής Ένωσης κατέβηκε από το Κρεμλίνο και στη θέση της υψώθηκε η τρίχρωμη σημαία της Ρωσίας. Ήταν η μέρα που η ΕΣΣΔ έπαψε και τυπικά πια, να υπάρχει.

Μετά την ΕΣΣΔ

Ύστερα και από την παραίτησή του έμεινε για αρκετό καιρό μακριά απ' τα φώτα της δημοσιότητάς, ενώ δεν έδινε συνεντεύξεις μέχρι και το 2000. Από την άνοδο του Βλαντίμιρ Πούτιν στην εξουσία και μετά, επανεμφανίστηκε ως ζωντανή πηγή και μέχρι φέτος παρενέβαινε συχνά για να σχολιάσει την επικαιρότητα. Επικεντρωνόταν κυρίως στην μείωση των πυρηνικών όπλων και την αποφυγή ενός νέου "ψυχρού πολέμου". 

Το 2020 είχε δηλώσει: "Οι οπαδοί της πυρηνικής αναχαίτισης ισχυρίζονται ότι (τα πυρηνικά όπλα) αποτελούν εγγύηση για την ειρήνη και την ασφάλεια, σ’ αυτό απαντώ και λέω πως είναι ένας επικίνδυνος μύθος ότι τα πυρηνικά έσωσαν τον κόσμο."

Την είδηση του θανάτου του Γκορμπατσόφ έκανε γνωστή το πρακτορείο Interfax και ακολούθησε το Reuters αλλά και ρωσικά μέσα ενημέρωσης. Τον θάνατο του Ρώσου πολιτικού και τελευταίου γενικού γραμματέα της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος, μετέδωσε και το TASS. Η είδηση του θανάτου του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ έκανε αμέσως το γύρο του κόσμου, με τα μηνύματα στα κοινωνικά δίκτυα να είναι δεκάδες.