Γκεόργκι Μαλένκοφ: Ο ξεχασμένος "ηγέτης" της ΕΣΣΔ, που ανέλαβε αμέσως μετά τον Στάλιν

Σωτήρης Σουχλέρης

Η ΕΣΣΔ στα 70 χρόνια ζωής της είδε να ανέρχονται στην θέση του Γ.Γ του ΚΚΣΕ πολλοί άνθρωποι, με πρώτο ηγέτη τον Λένιν και τελευταίο τον Γκορμπατσόφ. Μετά τον θάνατο του Στάλιν το 1953, όλοι θυμούνται τον Νικίτα Χρουστσόφ ως διάδοχο του... "πατερούλη", όμως η ιστορία είναι διαφορετική.  Αμέσως μετά την θάνατο του Στάλιν σχηματίστηκε τριμελής τρόικα με επικεφαλής τους Λαβρέντι Μπέρια, Βιατσεσλάβ Μόλοτοφ και Γκεόργκι Μαλένκοφ.   

O Μαλένκοφ κυβέρνησε ως ηγετικό μέλος της τρόικας, διαδεχόμενος τον Στάλιν σε όλους τους τίτλους του, αλλά αναγκάστηκε να παραιτηθεί από τους περισσότερους μέσα σε ένα μήνα από το Πολιτικό Γραφείο.

Γνωριμία με τον Λένιν και ανέλιξη 

Ο Μαλένκοφ γεννήθηκε στο Όρενμπουργκ της, τότε, Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Οι πρόγονοι μετανάστευσαν υπηρέτησαν ως αξιωματικοί στον Ρωσικό Αυτοκρατορικό Στρατό. Ο πατέρας του ήταν ένας πλούσιος αγρότης στην επαρχία του Όρενμπουργκ. Ο νεαρός Μαλένκοφ βοηθούσε περιστασιακά τον πατέρα του να ασχοληθεί με την πώληση της σοδειάς. Η μητέρα του ήταν κόρη σιδηρουργού και εγγονή ορθόδοξου ιερέα. Αποφοίτησε από το γυμνάσιο του Όρενμπουργκ λίγους μήνες πριν από τη Ρωσική επανάσταση του 1917.

Το 1918, εντάχθηκε στον Κόκκινο Στρατό ως εθελοντής και πολέμησε μαζί με τους κομμουνιστές ενάντια στις ρωσικές δυνάμεις στον εμφύλιο πόλεμο. Εντάχθηκε στο Κομμουνιστικό Κόμμα της Σοβιετικής Ένωσης το 1920 και εργάστηκε ως πολιτικός επίτροπος προπαγάνδας στο Τουρκεστάν κατά τη διάρκεια του πολέμου. Εκεί γνωρίστηκε με τον Λένιν, ο οποίος εκτίμησε τις δυνατότητες και την αφοσίωσή του στο κόμμα και στον κομμουνισμό.

Μετά το πέρας του εμφυλίου ο Μαλένκοφ έχτισε γρήγορα τη φήμη ενός σκληρού κομμουνιστή Μπολσεβίκου. Προήχθη στις τάξεις του Κομμουνιστικού Κόμματος και διορίστηκε γραμματέας στη στρατιωτική Ανώτερη Τεχνική Σχολή της Μόσχας τη δεκαετία του 1920. Ρωσικές πηγές αναφέρουν ότι, αντί να συνεχίσει τις σπουδές του, ο Μαλένκοφ έκανε καριέρα σοβιετικού πολιτικού. Εκείνη την εποχή, ο Malenkov ανέπτυξε μια στενή φιλία με τον Βιάτσεσλαβ Μαλίσεφ, ο οποίος αργότερα έγινε επικεφαλής του σοβιετικού πυρηνικού προγράμματος μαζί με τον Ίγκορ Κουρτσάτοφ.

Οι σχέσεις με τον Στάλιν

Το 1924, ο Στάλιν παρατήρησε τον Μαλένκοφ και τον ανέθεσε στο Οργμπουρό της Κεντρικής Επιτροπής του Σοβιετικού Κομμουνιστικού Κόμματος. Το 1925, ο Μαλένκοφ εργάστηκε στο προσωπικό του Οργανωτικού Γραφείου (Orgburo) της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΣΕ. Ο Μαλένκοφ ήταν υπεύθυνος για την τήρηση αρχείων για τα μέλη του ΚΚΣΕ. Δύο εκατομμύρια αρχεία έγιναν υπό την επίβλεψή του κατά τη διάρκεια των επόμενων δέκα ετών. Σε αυτό το έργο συνδέθηκε στενά με τον Στάλιν και αργότερα συμμετείχε σε μεγάλο βαθμό στις δίκες για προδοσία κατά τη διάρκεια της εκκαθάρισης του κόμματος το 1936.

                                                  (Ο Μαλένκοφ με τον Στάλιν το 1947)

Το 1938, ήταν ένα από τα βασικά πρόσωπα που οδήγησαν στην πτώση του Νικολάι Γιεζόφ, του επικεφαλής του NKVD. Το 1939, ο Malenkov έγινε επικεφαλής της Διεύθυνσης Στελεχών του Κομμουνιστικού Κόμματος, η οποία του έδωσε τον έλεγχο σε θέματα προσωπικού της κομματικής γραφειοκρατίας. Την ίδια χρονιά, έγινε επίσης μέλος και Γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής και ανήλθε από την προηγούμενη επιτελική του θέση σε πλήρες μέλος του Orgburo. Τον Φεβρουάριο του 1941, ο Malenkov έγινε υποψήφιος μέλος του Πολιτικού Γραφείου.

(Νικολάι Γιεζόφ)

Μετά τη γερμανική εισβολή του Ιουνίου 1941, ο Μαλένκοφ προήχθη στην Κρατική Επιτροπή Άμυνας (SDC), μαζί με τον αρχηγό του NKVD Μπέρια, τους Βοροσίλοφ, Μόλοτοφ και τον Στάλιν ως επικεφαλής της επιτροπής. Αυτή η μικρή ομάδα είχε τον απόλυτο έλεγχο όλης της πολιτικής και οικονομικής ζωής στη χώρα και η συμμετοχή του τον έκανε έναν από τους πέντε πιο ισχυρούς άνδρες στη Σοβιετική Ένωση κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Μεταξύ 1941 και 1943, η κύρια ευθύνη του Μαλένκοφ στο SDC ήταν η επίβλεψη της παραγωγής στρατιωτικών αεροσκαφών καθώς και η επίβλεψη της ανάπτυξης πυρηνικών όπλων. Το 1943, έγινε επίσης πρόεδρος μιας επιτροπής που επέβλεπε τη μεταπολεμική οικονομική αποκατάσταση ορισμένων απελευθερωμένων περιοχών, με εξαίρεση το Λένινγκραντ.

                                       (Μαλένκοφ και Χρουστσόφ πριν την κόντρα ηγεσίας)

Β Παγκόσμιος και η κόντρα με τον Ζούκοφ

Ο Γκεόργκι Ζούκοφ ήταν ο πιο εξέχων σοβιετικός στρατιωτικός διοικητής κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, κερδίζοντας πολλές κρίσιμες μάχες, όπως η Πολιορκία του Λένινγκραντ, η Μάχη του Στάλινγκραντ και η Μάχη του Βερολίνου. Ο Στάλιν, ο Μπέρια και ο Μαλένκοφ έγιναν ύποπτοι για τον στρατηγό, ανησυχώντας ότι είχε καπιταλιστικές τάσεις, επειδή συνήψε φιλία με τον στρατηγό Ντουάιτ Αϊζενχάουερ, κάλεσε τον μελλοντικό Αμερικανό πρόεδρο στο Λένινγκραντ και τη Μόσχα και ενέκρινε τη συνεργασία μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών και της Σοβιετικής Ένωσης. Στο τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου και λίγο αργότερα, ο Μαλένκοφ τάχθηκε ενάντια σε πολλούς που θεωρούνταν ήρωες του σοβιετικού πολέμου, ανάμεσά τους ο Ζούκοφ, ο Ροκοσόφσκι και αρκετοί άλλοι δημοφιλείς στρατηγοί. 

Οι κατηγορίες του Μαλένκοφ εναντίον του Ζούκοφ βασίστηκαν κυρίως σε ισχυρισμούς για αντεπαναστατική συμπεριφορά και εγωιστικό «βοναπαρτισμό». Σύντομα ο Ζούκοφ υποβιβάστηκε σε βαθμό και μετακινήθηκε σε χαμηλότερη θέση στην Οδησσό, όπου οι μόνοι εχθροί του ήταν οι τοπικές δυνάμεις του Κόμματος. Ο Ζούκοφ υπέστη το πρώτο του καρδιακό επεισόδιο λίγο αργότερα και οι ανησυχίες του Μαλένκοφ για αυτόν σε μεγάλο βαθμό έσβησαν. 

Ο μόνος διάδοχος

Τα ίδια χρόνια ο Μαλένκοφ εξολόθρευσε και την Εβραϊκή Αντιφασιστική Επιτροπή. Πολλά μέλη της Επιτροπής σκοτώθηκαν στην "Νύχτα των Δολοφονημένων Ποιητών". Στις 12 Αυγούστου 1952, δεκατρείς Εβραίοι συγγραφείς, συνδεδεμένοι με το σιωνιστικό κίνημα μεταξύ των Σοβιετικών Εβραίων, εκτελέστηκαν για προδοσία στο υπόγειο της φυλακής Lubyanka. Αυτό εγκρίθηκε από τον Στάλιν και εποπτευόταν από τον Μαλένκοφ. Η πίστη του Μαλένκοφ στον Στάλιν αποδείχθηκε από εκτελέσεις πολιτικού ανταγωνισμού και την υπόθεση Λένινγκραντ, πράγμα που τον εκτόξευσε στο να γίνει ο μοναδικός διάδοχος του Στάλιν. Τα εξώφυλλα του περιοδικού Time του 1952 και του 1953 δείχνουν ότι ο Μαλένκοφ γενικά θεωρούνταν μαθητευόμενος και διάδοχος του Στάλιν.

                                                                (Ο γιος του πατερούλη...)

Οι φιλοδοξίες και η πονηρή πολιτική του Μαλένκοφ καρποφόρησαν μετά το θάνατο του Στάλιν στις 5 Μαρτίου 1953. Τέσσερις ημέρες αργότερα ο Μαλένκοφ, ο Βιάτσεσλαβ Μολότοφ, ο Λαυρέντι Μπέρια και ο Νικήτα Χρουστσόφ εκφώνησαν τον επικήδειο στην κηδεία του Στάλιν. Στις 6 Μαρτίου, την επομένη του θανάτου του, ο Μαλένκοφ τον διαδέχθηκε ως πρωθυπουργός της Σοβιετικής Ένωσης. Το όνομά του καταγράφηκε επίσης πρώτο στο πρόσφατα ονομαζόμενο Προεδρείο της Κεντρικής Επιτροπής (όπως ονομαζόταν το Πολιτικό Γραφείο από το 1952). Αν και δεν υπήρχε κανένας τίτλος που να προσδιορίζει τον αρχηγό του ΚΚΣΕ για σχεδόν ένα χρόνο, αυτό έδειξε ότι ο Μαλένκοφ είχε διαδεχτεί τον Στάλιν και ως αρχηγός του κόμματος. Στις 7 Μαρτίου, το όνομα του Μαλένκοφ εμφανίστηκε στην κορυφή της λίστας των γραμματέων της Γραμματείας, επιβεβαιώνοντας ότι είχε διαδεχτεί τον Στάλιν ως ο πιο ισχυρός άνδρας στη Σοβιετική Ένωση. 

                                      (Ο πρώτος λόγος του Μαλένκοφ στην κηδεία του Στάλιν)

Αρχηγός... για έναν μήνα

Ωστόσο, μετά από μόλις μια εβδομάδα, ο Μαλένκοφ αναγκάστηκε να παραιτηθεί από τη Γραμματεία, διότι η νέα ηγεσία ήθελε να αποτρέψει τη συγκέντρωση πολλών δυνάμεων σε ένα ζευγάρι χέρια. Για όλες τις προθέσεις και τους σκοπούς του, ο Χρουστσόφ τον αντικατέστησε ως αρχηγό κόμματος. Το όνομα του Χρουστσόφ εμφανίστηκε στην κορυφή ενός αναθεωρημένου καταλόγου γραμματέων στις 14 Μαρτίου, αν και επίσημα ονομάστηκε Πρώτος Γραμματέας του ΚΚΣΕ μέχρι τον Σεπτέμβριο του 1953. Ο Μαλένκοφ παρέμεινε πρωθυπουργός, ξεκινώντας έτσι μια περίοδο δυιμβιρισμού Μαλένκοφ-Χρουτσόφ.

         

                                                              (Μπέρια και Μαλένκοφ το 1953)

Ο Μαλένκοφ διατήρησε το αξίωμα του πρωθυπουργού για δύο χρόνια. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου οι πολιτικές του δραστηριότητες αναμίχθηκαν με έναν αγώνα εξουσίας μέσα στο Κρεμλίνο. Αν και παρέμεινε ένθερμος σταλινικός, εξέφρασε την αντίθεσή του στην έρευνα και ανάπτυξη πυρηνικού οπλισμού και εγκαινίασε μια διεθνή ειρηνευτική εκστρατεία κατά της χρήσης πυρηνικών όπλων το 1953, κηρύσσοντας πως «ένας νέος παγκόσμιος πόλεμος… με τα σύγχρονα όπλα σημαίνει το τέλος του παγκόσμιου πολιτισμού.». Στις συζητήσεις για τη διπλωματία, ακολουθούσε πάντα την ειρηνική γραμμή. Σε οικονομικά ζητήματα, ο Μαλένκοφ υποστήριξε την εκ νέου εστίαση της οικονομίας στην παραγωγή καταναλωτικών αγαθών σε βάρος της βαριάς βιομηχανίας, με στόχο την ανύψωση του βιοτικού επιπέδου στη Σοβιετική Ένωση.

Ο Μαλένκοφ υποστήριξε επίσης μια αγροτική πολιτική που περιλάμβανε φορολογικές περικοπές για τους αγρότες, αύξηση της τιμής που καταβάλλεται στους Κολχόζ από το κράτος για τα σιτηρά και κίνητρα για τους αγρότες να καλλιεργούν τα ιδιωτικά τους αγροτεμάχια. Αυτές οι πολιτικές εφαρμόστηκαν κατά τη διάρκεια της πρωθυπουργίας και του δουμβιρείου του, αλλά δεν εκπλήρωναν τους στόχους τους και ήταν πολύ ακριβές, γεγονός που οδήγησε την επιρροή του Μαλένκοφ σε πτώση.

Πτώση και πραξικόπημα

Ο Μαλένκοφ αναγκάστηκε να παραιτηθεί τον Φεβρουάριο του 1955 αφού δέχτηκε επίθεση για κατάχρηση εξουσίας και στενή σχέση του με τον Beria, ο οποίος είχε εκτελεστεί ως προδότης τον Δεκέμβριο του 1953. Θεωρήθηκε υπεύθυνος για τον αργό ρυθμό των μεταρρυθμίσεων, ιδιαίτερα όταν επρόκειτο για την αποκατάσταση και την απελευθέρωση πολιτικών κρατουμένων, σε σύγκριση με τον Χρουστσόφ που κατέβαλε σημαντικές προσπάθειες σε αυτό το εγχείρημα. Το οικονομικό του πρόγραμμα για την ιεράρχηση της ελαφριάς βιομηχανίας εγκαταλείφθηκε στη συνέχεια υπέρ της αύξησης των επενδύσεων στη βαριά βιομηχανία στον ομοσπονδιακό προϋπολογισμό του 1955.

Για δύο ακόμη χρόνια, ο Μαλένκοφ παρέμεινε τακτικό μέλος του Προεδρείου. Μαζί με τον Χρουστσόφ, πέταξε στο νησί Brioni (Γιουγκοσλαβία) τη νύχτα της 1ης προς 2 Νοεμβρίου 1956 για να ενημερώσει τον Τίτο για την επικείμενη σοβιετική εισβολή στην Ουγγαρία που είχε προγραμματιστεί για τις 4 Νοεμβρίου. Ωστόσο, το 1957, ο Μαλένκοφ οργάνωσε μια απόπειρα πραξικοπήματος κατά του Χρουστσόφ. Σε μια δραματική αντιπαράθεση στο Κρεμλίνο, τόσο ο Χρουστσόφ όσο και ο Γκεόργκι Ζούκοφ (που είχε την υποστήριξη του Σοβιετικού Στρατού) στράφηκαν εναντίον του Μαλένκοφ. Η προσπάθεια του Μαλένκοφ απέτυχε και ο ίδιος, μαζί με δύο άλλους εξέχοντες συν-συνωμότες, τον Βιάτσεσλαβ Μολότοφ και τον Λάζαρ Καγκάνοβιτς, που χαρακτηρίστηκαν από τον Χρουστσόφ σε έκτακτη συνεδρίαση της Κεντρικής Επιτροπής του Κόμματος ως «Αντικομματική Ομάδα», αποπέμφθηκαν από το Πολιτικό Γραφείο. Το 1961, ο Μαλένκοφ εκδιώχθηκε από το Κομμουνιστικό Κόμμα και εξορίστηκε στο Καζακστάν. Έγινε διευθυντής ενός υδροηλεκτρικού σταθμού στο Ust'-Kamenogorsk στο Καζακστάν. 

Το τέλος

Μετά την εξορία του και την τελική αποπομπή του από το Κόμμα, ο Μαλένκοφ έπεσε αρχικά στην αφάνεια και υπέφερε από κατάθλιψη λόγω απώλειας εξουσίας και ποιότητας ζωής. Στη συνέχεια, ο Μαλένκοφ βρήκε στον υποβιβασμό και στην απόλυσή του μια ανακούφιση από τις πιέσεις του Κρεμλίνου για την εξουσία κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1950. Ο Μαλένκοφ στα τελευταία του χρόνια ασπάστηκε τη Ρωσική Ορθοδοξία, όπως και η κόρη του, η οποία από τότε ξόδεψε μέρος του προσωπικού της πλούτου χτίζοντας δύο εκκλησίες σε αγροτικές τοποθεσίες. Οι εκδόσεις της Ορθόδοξης Εκκλησίας την εποχή του θανάτου του Μαλένκοφ ανέφεραν ότι ήταν αναγνώστης και τραγουδιστής χορωδίας.

 

                                                                 (Ο Μαλένκοφ το 1986)

Πέθανε το 1988 σε ηλικία 87 ετών, λίγο πριν την πτώση του οικοδομήματος, στο οποίο έβαλε και αυτός ένα λιθαράκι.